सुदूरपश्चिम प्रदेशमा हाइ-टेक सिटीको आवश्यकता

अभिषेक बिष्टः नेपालको पश्चिमी क्षेत्रमा अवस्थित सुदूरपश्चिम प्रदेश आर्थिक र सामाजिक विकासको अपार सम्भावना बोकेको क्षेत्र हो। २५ लाखभन्दा बढी जनसङ्ख्या भएको यस प्रान्तमा हिमाली चुचुरादेखि तराईको उर्वर मैदानसम्म विभिन्न समुदाय र परिदृश्यहरू छन्। यद्यपि, नेपालका धेरै क्षेत्रहरू जस्तै सुदूरपश्चिम प्रदेशले पनि गरिबी, अल्पविकास र प्रविधिमा सीमित पहुँचलगायतका चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ।

यी चुनौतीहरूको सम्भावित समाधान सुदूरपश्चिम प्रदेशमा उच्च प्रविधियुक्त सहरको विकास हो। यस्तो सहरले नवप्रवर्तन, प्रविधि र दिगोपनको हबको रूपमा काम गर्नेछ, यस क्षेत्रलाई रूपान्तरण गर्नेछ र त्यहाँका मानिसहरूको जीवनमा सुधार गर्नेछ। यस लेखमा हामी सुदूरपश्चिम प्रदेशमा उच्च प्रविधियुक्त सहरका सम्भावित फाइदाहरूका साथै यो सपनालाई साकार पार्नका लागि पार गर्नुपर्ने चुनौतिहरूको पनि खोजी गर्नेछौं।

सुदूरपश्चिम प्रदेशमा हाई-टेक सिटीको आवश्यकता र फाइदा:

नेपालको सुदूरपश्चिम प्रदेशमा उच्च प्रविधियुक्त सहर निर्माण गर्दा विभिन्न आवश्यकता,फाइदाहरू हुनेछन् । सर्वप्रथम, यसले कृषि, उत्पादन, स्वास्थ्य सेवालगायतका विभिन्न क्षेत्रमा अत्याधुनिक प्रविधिको विकास र प्रयोग गर्ने अवसर प्रदान गर्नेछ। यसले कार्यकुशलता, उत्पादकता र नवप्रवर्तनमा वृद्धि गर्नेछ, जसले यस क्षेत्रलाई विश्वका अन्य विकसित क्षेत्रहरूसँग प्रतिस्पर्धा गर्न मद्दत गर्नेछ।

उच्च प्रविधियुक्त सहरको एउटा महत्त्वपूर्ण फाइदा भनेको रोजगारी सिर्जना गर्ने र लगानी आकर्षित गर्ने सम्भावना हो। चीनमा शेन्जेन, भारतको हैदरावाद र संयुक्त राज्य अमेरिकाको सिलिकन भ्याली जस्ता यस्तै पहलहरूको सफलताले महत्वपूर्ण लगानी आकर्षित गर्न र विभिन्न क्षेत्रमा रोजगारी सिर्जना गर्न उच्च प्रविधियुक्त सहरहरूको सम्भावना देखाउँछ।
यसबाहेक, उच्च प्रविधियुक्त सहरले देशका साथै विदेशबाट पनि दक्ष पेशेवरहरूलाई आकर्षित गर्नेछ, जसले सहरको अर्थतन्त्रको विकासमा योगदान पुर्याउन सक्छ। यसले विचार र ज्ञानको आदानप्रदानमा परिणत गर्नेछ, जसले नवीनता र प्रगतिलाई बढावा दिन्छ।
उच्च प्रविधियुक्त सहरको अर्को फाइदा यो हो कि यसले यस क्षेत्रले सामना गर्ने विभिन्न चुनौतीहरू जस्तै अपर्याप्त पूर्वाधार र स्वास्थ्य सेवा र शिक्षा जस्ता आधारभूत सेवाहरूमा सीमित पहुँचलाई पार गर्न मद्दत गर्न सक्छ। उदाहरणका लागि, हैदराबादको हाई-टेक सहरको निर्माणले पूर्वाधार चुनौतीहरू पार गर्न र व्यवसायहरूको लागि राम्रो वातावरण सिर्जना गर्न मद्दत गरेको छ।

शेन्जेन, हैदरावाद र सिलिकन भ्यालीले आर्थिक वृद्धि र विकासलाई प्रेरित गर्ने उच्च प्रविधियुक्त सहरहरूको प्रमुख उदाहरणहरू हुन्। 
शेन्जेन, विशेष गरी, सानो माछा मार्ने गाउँबाट एक हलचल महानगरमा परिणत भएको छ र अहिले चीनको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण आर्थिक केन्द्रहरू मध्ये एक हो। यो रूपान्तरण सहरमा इलेक्ट्रोनिक्स उत्पादन उद्योगको विकासको माध्यमबाट सम्भव भएको थियो, जुन सरकारी नीतिहरू र प्रोत्साहनहरूद्वारा समर्थित थियो।

त्यसैगरी, भारतको हैदरावाद आईटी उद्योगको हब बनेको छ र प्रविधि र नवीनतामा केन्द्रित भएकाले यसलाई "साइबराबाद" भनेर चिनिन्छ। प्राविधिक उद्योगमा सहरको सफलताले प्रमुख विश्वव्यापी कम्पनीहरूलाई आकर्षित गरेको छ र स्थानीय बासिन्दाहरूको लागि धेरै रोजगारी र अवसरहरू सिर्जना गरेको छ।

संयुक्त राज्य अमेरिकाको सिलिकन भ्याली आधुनिक प्रविधि उद्योगको जन्मस्थलको रूपमा व्यापक रूपमा चिनिन्छ। यस क्षेत्रमा उच्च-टेक कम्पनीहरू र स्टार्टअपहरूको एकाग्रता छ, जसले अमेरिकी अर्थतन्त्रमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याएको छ। विश्व-स्तरीय विश्वविद्यालयहरू, अनुसन्धान संस्थाहरू, र उद्यम पूंजीपतिहरूको उपस्थितिले पनि यस क्षेत्रमा नवीनता र उद्यमशीलतालाई अगाडि बढाउन मद्दत गरेको छ।

यी उदाहरणहरूले रोजगारी सृजना, नवप्रवर्तन, र लगानीको आकर्षणको माध्यमबाट आर्थिक वृद्धि र विकासलाई अगाडि बढाउन उच्च-प्रविधि शहरहरूको सम्भावना देखाउँछन्। सुदूरपश्चिम प्रदेशमा उच्च प्रविधियुक्त सहरको विकासले यस्तै नतिजा ल्याउन सक्छ र यस क्षेत्रलाई नेपाल र फराकिलो दक्षिण एसियाली क्षेत्रमा प्रविधि र नवप्रवर्तनमा अग्रणी स्थान बनाउन मद्दत गर्छ।

संक्षेपमा भन्नुपर्दा, नेपालको सुदूरपश्चिम प्रदेशमा उच्च प्रविधियुक्त सहरको निर्माणले दक्षता, उत्पादकत्व, नवप्रवर्तन, रोजगारी सृजना र विभिन्न चुनौतिहरू पार गर्ने क्षमता लगायतका महत्वपूर्ण फाइदा र फाइदाहरू हुनेछन्। शेन्जेन, हैदरावाद र सिलिकन भ्यालीमा यस्तै पहलहरूको सफलताले उच्च प्रविधियुक्त सहरहरूको आर्थिक वृद्धि र विकासलाई अगाडि बढाउने सम्भावना देखाउँछ।

सुदूरपश्चिम प्रदेशमा उच्च प्रविधियुक्त सहरको विकासका चुनौतीहरू:

सुदूरपश्चिम प्रदेशमा उच्च प्रविधियुक्त सहरको सम्भावित फाइदा भए पनि यो सपनालाई साकार पार्न धेरै चुनौतीहरू पनि छन्। पूर्वाधारमा लगानीको खाँचो मुख्य चुनौती मध्येको एक हो । उच्च प्रविधियुक्त सहरको विकासका लागि यातायात, उर्जा र दूरसञ्चारलगायत पूर्वाधारमा महत्वपूर्ण लगानी आवश्यक छ। यो लगानी सरकार, निजी क्षेत्र र अन्तर्राष्ट्रिय दाताहरू लगायतका स्रोतहरूबाट आउनुपर्दछ।

अर्को चुनौती भनेको शिक्षा र तालिममा लगानीको आवश्यकता हो । उच्च प्राविधिक उद्योगहरूको विकासलाई समर्थन गर्न, स्थानीय कार्यबलसँग यी क्षेत्रहरूमा सफल हुन आवश्यक सीप र ज्ञान हुनुपर्छ। यसका लागि प्रविधि र नवप्रवर्तनमा केन्द्रित हुने शिक्षा र प्रशिक्षण कार्यक्रमहरूमा लगानी आवश्यक छ। यसले उद्यमशीलता र नवप्रवर्तनको संस्कृतिलाई बढावा दिन प्रयासहरू पनि आवश्यक छ, जुन आर्थिक वृद्धिको लागि परम्परागत रूपमा कृषि र प्राकृतिक स्रोतहरूमा निर्भर रहेको क्षेत्रमा चुनौतीपूर्ण हुन सक्छ।

अन्त्यमा, सुदूरपश्चिम प्रदेशमा उच्च प्रविधियुक्त सहर स्थानीय जनताको आवश्यकता र आकांक्षालाई ध्यानमा राखेर डिजाइन गरिनुपर्छ । यसका लागि सहरले उनीहरूको आवश्यकता र प्राथमिकताहरू पूरा गरेको सुनिश्चित गर्न स्थानीय समुदायहरूसँग व्यापक परामर्श र संलग्नता आवश्यक छ। यो सुनिश्चित गर्न को लागी प्रयास गर्न को लागी आवश्यक छ कि शहर को लाभहरु लाई समान रूप देखि वितरण गरिएको छ, रोजगारी, शिक्षा, र उद्यमशीलता को अवसरहरु को लागी जनसंख्या को सबै सदस्यहरु को लागी उपलब्ध छ, उनीहरु को पृष्ठभूमि वा सामाजिक स्थिति को बाहेक।
सुदूरपश्चिम प्रदेशमा उच्च प्रविधियुक्त सहरको विकासका चुनौतीहरू महत्वपूर्ण भएतापनि यो क्षेत्रका लागि व्यवहार्य र सम्भावित रूपान्तरणको विकल्प हो भनी सुझाव दिने प्रमाणहरू पनि छन्। उदाहरणका लागि, अन्तर्राष्ट्रिय श्रम सङ्गठन (आईएलओ) ले गरेको अध्ययनले नेपालमा IT र सफ्टवेयर उद्योगको विकासले सन् २०२२ सम्ममा देशमा ३ लाख नयाँ रोजगारी सृजना गर्ने सम्भावना रहेको पत्ता लगाएको छ। यसले उच्च प्रविधियुक्त उद्योगहरूको सम्भावनालाई देखाउँछ। 

यसबाहेक, नेपालमा सफल हाई-टेक उद्योगहरूको उदाहरण पहिले नै छन्। उदाहरणका लागि, Deerwalk ,Leapfrog र F1Soft जस्ता कम्पनीहरूको नेतृत्वमा काठमाडौं उपत्यका बढ्दो सफ्टवेयर विकास उद्योगको घर हो। यी कम्पनीहरूले नेपालमा सफल हाई-टेक व्यवसायहरू निर्माण गर्न सम्भव छ र सुदूरपश्चिम प्रदेशमा पनि त्यस्तै सफलताको सम्भावना रहेको देखाएको छ।

अन्तमा, नेपालमा यो मोडेलको सम्भावना देखाउने सफल हाई-टेक सहरहरूको अन्तर्राष्ट्रिय उदाहरणहरू छन्। उदाहरणका लागि, चीनमा, शेन्जेन सहर नवप्रवर्तन र प्रविधिको केन्द्र बनेको छ, जसले संसारभरका व्यवसाय र उद्यमीहरूलाई आकर्षित गर्छ। सहरले तीव्र आर्थिक वृद्धि अनुभव गरेको छ, र यसको सफलताले चीन र बाहिरका अन्य भागहरूमा पनि यस्तै पहलहरूलाई प्रेरित गरेको छ।

निष्कर्षः

अन्त्यमा, सुदूरपश्चिम प्रदेशमा उच्च प्रविधियुक्त सहरको विकासले यस क्षेत्रको आर्थिक वृद्धि, रोजगारी सृजना, दिगोपन र प्रविधि, शिक्षा र स्वास्थ्य सेवामा सुधारको अवसर प्रदान गर्दै यस क्षेत्रका लागि रूपान्तरणकारी आयोजना हुने सम्भावना छ। जहाँ महत्वपूर्ण चुनौतिहरू पार गर्न सकिन्छ, त्यहाँ यो क्षेत्रको लागि व्यवहार्य र सम्भावित रूपमा पुरस्कृत विकल्प हो भनी सुझाव दिने प्रमाणहरू पनि छन्। सावधानीपूर्वक योजना, परामर्श र लगानीका साथ सुदूरपश्चिम प्रदेशको उच्च प्रविधियुक्त सहर नेपाल र बाहिरको दिगो र समतामूलक विकासको नमुना बन्न सक्छ।

लेखबाट मुख्य बुँदाहरू :

•नेपालको सुदूरपश्चिम प्रदेश उच्च प्रविधियुक्त सहर बन्ने सम्भाव्यता छ, जसले आर्थिक वृद्धि, रोजगारी सृजना, दिगोपन र प्रविधि, शिक्षा र स्वास्थ्य सेवामा पहुँच सुधार गर्ने अवसर प्रदान गर्नेछ।

•सुदूरपश्चिम प्रदेशमा उच्च प्रविधियुक्त सहरको विकास गर्न सावधानीपूर्वक योजना, परामर्श र लगानीको आवश्यकता पर्छ ।
  सुदूरपश्चिम प्रदेशमा उच्च प्रविधियुक्त सहर विकास गर्नका चुनौतीहरू अपर्याप्त पूर्वाधार, दक्ष कामदारको अभाव र लगानीको अभाव हुन्।
•यद्यपि, नेपालका अन्य भाग र विश्वभरका सफल उदाहरणहरूसहित सुदूरपश्चिम प्रदेशका लागि उच्च प्रविधियुक्त सहर एउटा व्यवहार्य र सम्भावित रूपान्तरणकारी विकल्प हो भनी सुझाव दिने प्रमाणहरू छन्।

•उच्च प्रविधियुक्त सहरको विकासले सुदूरपश्चिम प्रदेशमा रहेका सामाजिक र आर्थिक असमानतालाई सम्बोधन गर्न र जनसंख्याका सबै सदस्यहरूलाई अवसर प्रदान गर्न मद्दत गर्न सक्छ।

• सुदूरपश्चिम प्रदेशमा उच्च प्रविधियुक्त सहरको सफलता सुनिश्चित गर्न सरकारी अधिकारीहरू, व्यवसायी नेताहरू र स्थानीय समुदायहरूलगायत प्रमुख सरोकारवालाहरूले मिलेर काम गर्नुपर्छ।

•उच्च प्रविधियुक्त सहरको विकासले व्यापक क्षेत्रमा सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ, आर्थिक वृद्धि र रोजगारी सिर्जना गर्न सक्छ।

  सुदूरपश्चिम प्रदेशमा उच्च प्रविधियुक्त सहर विकासका फाइदा र चुनौतीहरू :

फाइदा:

क) सुदूरपश्चिम प्रदेशमा उच्च प्रविधियुक्त सहरको विकासले यस क्षेत्रको सामाजिक र आर्थिक असमानतालाई सम्बोधन गर्दै आर्थिक वृद्धि र रोजगारी सिर्जना गर्न सक्छ।

ख) उच्च प्रविधियुक्त सहरले प्रविधि, शिक्षा र स्वास्थ्य सेवामा सुधारिएको पहुँचका लागि अवसरहरू प्रदान गर्न सक्छ।

ग) उच्च प्रविधियुक्त सहरको विकासले फराकिलो क्षेत्रमा सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ, लगानी आकर्षित गर्न र थप आर्थिक वृद्धिलाई अगाडि बढाउन सक्छ।

चुनौतीहरू:

क) यातायात र सञ्चार सञ्जाल लगायतका अपर्याप्त पूर्वाधारले उच्च प्रविधियुक्त सहरको विकासमा बाधा पुर्याउन सक्छ।

ख) उच्च प्राविधिक उद्योगहरूमा अनुभव भएका दक्ष कामदार र पेशेवरहरूको अभावले सफल हाई-टेक सहर स्थापना गर्न गाह्रो हुन सक्छ।

ग) यस क्षेत्रमा लगानीको कमीले उच्च प्रविधियुक्त सहरको विकासको लागि आवश्यक रकम सुरक्षित गर्न चुनौतीपूर्ण बनाउन सक्छ।

सुदूरपश्चिम प्रदेशमा उच्च प्रविधियुक्त सहरको  कार्यान्वयनका केही मुख्य बुँदाहरू :

क ) पूर्वाधार विकासः 

उच्च प्रविधियुक्त सहर स्थापना गर्ने पहिलो चरण आवश्यक पूर्वाधारको विकास गर्नु हो। यसमा बलियो दूरसञ्चार सञ्जाल स्थापना गर्ने, प्राविधिक आवश्यकताहरू पूरा गर्ने भवनहरू निर्माण गर्ने र निर्बाध विद्युत आपूर्तिको उपलब्धता सुनिश्चित गर्ने समावेश छ। सरकारले उच्च प्रविधियुक्त उद्योगलाई आकर्षित गर्न आवश्यक पूर्वाधार उपलब्ध गराउने औद्योगिक पार्क स्थापना गर्न पहल गर्न सक्छ ।

ख) लगानी प्रवर्द्धन:

उच्च प्रविधियुक्त सहरको विकासका लागि लगानी प्रवर्द्धन महत्त्वपूर्ण छ। सरकारले स्वदेशी तथा विदेशी लगानी आकर्षित गर्न करमा सहुलियत,सहुलियत र अन्य प्रकारको सहयोग उपलब्ध गराउन सक्छ। सार्वजनिक-निजी साझेदारीको प्रवद्र्धन पनि लगानी आकर्षित गर्ने प्रभावकारी माध्यम हुन सक्छ।

ग ) दक्ष जनशक्ति: 

उच्च प्रविधियुक्त सहरलाई दक्ष जनशक्ति चाहिन्छ। सरकारले श्रमशक्तिलाई आवश्यक शिक्षा र तालिम उपलब्ध गराउन प्राविधिक तालिम संस्थान र विश्वविद्यालय स्थापना गर्न सक्नेछ । उनीहरूले विद्यार्थीहरूलाई व्यावहारिक अनुभव प्राप्त गर्न इन्टर्नशिपहरू र प्रशिक्षुहरू प्रदान गर्न निजी क्षेत्रसँग साझेदारी गर्न सक्छन्।

घ ) अनुसन्धान र विकास:

नवीनतम प्राविधिक प्रवृत्ति र आविष्कार संग रहन, सरकारले उच्च प्रविधि शहर मा अनुसन्धान र विकास केन्द्र स्थापना गर्न सक्छ। केन्द्रहरूले विश्वविद्यालयहरू,निजी कम्पनीहरू,र अनुसन्धान संस्थाहरूसँग अनुसन्धान र विकास गतिविधिहरू सञ्चालन गर्न सहयोग गर्न सक्छन्।

ङ) ई-गभर्नेन्सः 

उच्च प्रविधियुक्त सहरमा पनि ई-गभर्नेन्स लागू गर्न सरकारले पहल गर्न सक्छ। यसले सरकारी सेवाको दक्षता र पारदर्शितामा सुधार गर्न मद्दत गर्नेछ। ई-गभर्नेन्सले भ्रष्टाचार कम गर्न र सार्वजनिक सेवा प्रवाहमा सुधार गर्न पनि मद्दत गर्न सक्छ।

च ) अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारहरूसँगको सहकार्य: 

अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगले उच्च प्रविधियुक्त सहरमा नवीनतम प्रविधि र विशेषज्ञता ल्याउन मद्दत गर्न सक्छ। सरकारले अन्तर्रा्ष्ट्रिय संस्थाहरू, अनुसन्धान संस्थाहरू र निजी कम्पनीहरूसँग सहकार्य र ज्ञान र विशेषज्ञताको आदानप्रदान गर्न साझेदारी गर्न सक्छ।

संक्षेपमा भन्नुपर्दा,
सुदूरपश्चिम प्रदेशमा उच्च प्रविधियुक्त सहरको कार्यान्वयन र कार्यान्वयनका लागि होसियार योजना,लगानी र प्रमुख सरोकारवालाहरूबीचको सहकार्य आवश्यक हुन्छ। यदि सफलतापूर्वक कार्यान्वयन गरियो भने,एक उच्च-प्रविधि सहरले यस क्षेत्रमा आर्थिक वृद्धि,दिगोपन प्रवर्द्धन र प्रविधि,शिक्षा र स्वास्थ्य सेवामा पहुँच सुधार गर्ने क्षमता राख्छ।
माथिका पहलहरू चीनको शेन्जेन, भारतको हैदरावाद र संयुक्त राज्य अमेरिकाको सिलिकन भ्याली जस्ता विश्वका विभिन्न सहरहरूमा सफलतापूर्वक लागू भएका छन्। यी सहरहरूले रोजगारीका अवसरहरू, आर्थिक वृद्धि र सुधारिएको जीवनस्तर जस्ता उच्च प्रविधिको अर्थतन्त्रको फाइदा उठाएका छन्। यस्तै पहलहरू कार्यान्वयन गरेर नेपालको सुदूरपश्चिम प्रदेशले पनि उच्च प्रविधियुक्त सहरबाट फाइदा लिन सक्छ ।

अभिषेक बिष्ट
NAST IT CLUB  संस्थापक अध्यक्ष
Code for change कलेज प्रतिनिधि
Leapfrog technology विद्यार्थी साझेदार
(छैठौं सेमेस्टर BCA, NAST)