कला सिर्जनाका धनी मल्ल ओझेलमा
‘दशैँ हो कि दशा’ शीर्षकमा नाटक रचना र अभिनय गरेर कुनै समयमा निकै ख्याती कमाएका नाटककार खडकबहादुर मल्ल अहिले ओझेलमा परेका छन् । डोटेली भाषामा नाटक रचना गरी मुख्य अभिनयकर्ताको भूमिकामा रहेर गाउँ ठाउँमा मञ्चन गर्दै आएका कला सिर्जनाका धनी मल्लका सिर्जनाले उचित स्थान नपाउँदा ओझेलमा परेका हुन् । विद्यालय अध्ययनकै क्रममा चार दशकअघि रचना गरी गाउँठाउँमा अभिनय गरिएको मल्लको ‘दशैँ हो कि दशा’ नाटक नै डोटेली भाषाको सम्भवतः पहिलो नाटक हो । बडादशैँमा फजुल खर्च गर्ने प्रवृत्तिबाट समाजमा परेको प्रभावप्रति तिखो व्यङ्ग्य गर्दै दशैँको मौलिकता जोगाउने सन्देश दिइएको यो नाटकले तत्कालीन समयमा एकाएक चर्चा बटुलेपछि नाटक रचेर अभिनय गर्ने हौसला उनमा बढेको थियो ।
समाजका विकृति, विसङ्गति, अशिक्षा विरोधी सन्देशमूलक नाटक लेखेर समाजको चेतना अभिवृद्धिमा गुन लगाएका मल्लले ‘छोरीले पनि पढे छोराले झैंँ ठूलो काम गर्न सक्छ’ नामको अर्को नाटक रचना गरे । आफ्नो सिर्जनालाई निरन्तरता दिँदै गर्दा कैलालीको चौमालामा रहेको विद्यालयमा स्वास्थ्य शिक्षा अध्यापन गर्ने अवसर उनलाई मिल्यो । त्यस क्रममा पनि एचआइभी एड्स सम्बन्धी चेतनामूलक सन्देश दिइएको ‘लाहुरेको सम्पति’ नामको उनको अर्को नाटक रचना र अभिनयले ‘लाहुर’ जानेहरूलाई सचेत बनाएको थियो । सशस्त्र युद्धको त्रास जताततै बढ्दै जाँदा देशले भोगिरहेको पीडा दर्शाउने र शान्ति बहाली गर्ने सन्देश दिएर मल्लद्वारा रचिएको ‘शान्तिकी आमा’ शीर्षकको अर्को नाटक प्रदर्शनले तत्कालीन समयमा त्रासमा बाँचेकाहरूलाई कुनै न कुनै रूपमा शान्तिको अनुभूति मिलेको थियो । “यो नाटक प्रदर्शन हुँदा अहिले पनि शान्ति र आपसी सद्भाव, एकताको भावना फैलाएको अनुभूति गर्ने गरेको छ”, नाटकको कथावस्तुको अध्ययन गरेका स्थानीय हर्कबहादुर बोहराले भने ।
भाषा, लोक–संस्कृतिको संरक्षण सम्बद्र्धनमा अनुकरणीय योगदान पु¥याए पनि उनले समाज र राष्ट्रबाट पाउनुुपर्ने उचित सम्मानबाट भने अझैँ टाढा छन् । आफैँ लगानी गरेर नाटकको सिर्जना र अभिनय गरेका ५३ वर्षीय मल्ललाई यतिबेला आर्थिक अवस्था कमजोर हुँदा जीवन निर्वाह गर्न समेत धौधौ भएको छ । नेपाली समाजको मौलिकता प्रस्तुत गर्ने नाटक लेखन र प्रस्तुति शुरु गरेर सुदूरपश्चिममा कुनै समयमा अब्बल नाटककारको ख्याती कमाएका मल्लको सिर्जना ओझेलमा पर्दा साहित्यकर्मी निराश छन् । “सुदूरपश्चिमेली समाजमा हुने घटनालाई टपक्क टिपेर बेजोड प्रतिभाको नाटक रचना गरी अभिनय गर्ने कला मल्लसँग छ, साहित्यकार टोपेन्द्र शाहले भने– तर उहाँको प्रतिभाको कदर, उचित सम्मान र प्रचार प्रसार हुनसकेको छैन ।” उसो त पश्चिमी संस्कृतिको प्रभाव बढ्दै जाँदा नेपाली समाजको मौलिकता दर्शाउने नाटकहरूको महत्व र आवश्यकता अहिलेका पिँढीमाझ घट्दै गएकाले पनि सर्जकहरूको सिर्जनाले उचित स्थान नपाएको भन्नेहरूको पनि कमी छैन । मल्ल सुदूरपश्चिम प्रदेशको मौलिक पहिचान बोकेको लोकप्रिय ‘गौरी चलचित्र’का निर्माता हुन । सुदूरपश्चिमको सामाजिक परिवेशमा एउटा महिलाले भोग्नुपरेको पीडाका साथै सामाजिक विकृति, विसङ्गतिविरुद्ध सन्देश दिइएको यो चलचित्र निकै चर्चित पनि छ ।
सुदूरपश्चिममा विद्यमान पुरानो दमन नीति, छाउपडी, जातीय विभेद, हली प्रथा, चेलीबेटी बेचविखन जस्ता कुरीति विरुद्ध चेतना अभिवृद्धि गराउन यो चलचित्र सफल भएको चलचित्रको अवलोकन गरेकाहरू बताउँछन् । “मल्ल स्कूले जीवनदेखि नै नाटकको रचना गर्ने, साथीभाइलाई भेला गराएर आफँै मुख्य अभिनयकर्ता भएर नाटक मञ्चन गर्नेजस्ता क्रियाकलापमा लागिरहेकाछन, साहित्यकार यज्ञराज यात्रीले भने– “डोटेली भाषाको नाटक र चलचित्र क्षेत्रलाई उचाइमा पु¥याएर भाषा, साहित्य, कलामा योगदान पु¥याउँदा पनि समाज र राष्ट्रले सम्झिनसकेको छैन ।” सामाजिक क्षेत्रका विकृति विसङ्गतिलाई हटाउन आफ्ना रचना मार्फत खरो उत्रिएका कलाकार मल्ल पछिल्लो पटक आर्थिक अभावकै कारण आफ्नो नाट्यकलामा पूर्णविराम लाग्ने हो कि भन्ने चिन्ता पनि व्यत्त गर्छन् । “समाजको उन्नति, प्रगतिका लागि भनेर घरको अचल सम्पत्ति बैंकमा धितो राखेर जोहो गरिएको रकमबाट चलचित्र निर्माण गरियो, मल्लले गुनासो गरे । नाटक र चलचित्रको रचना र अभिनय गर्दागर्दै घरको सम्पत्ति सकिँदासम्म पनि कसैले सम्झिएन ।” पछिल्लो पटक उनी सुदूरपश्चिम प्रदेशमा व्याप्त जातीय छुवाछूत विरोधी चलचित्र निर्माणको तयारीमा छन । रासस