साहित्य समाज रूपान्तरणको आधार

भूपराज जोशीः साहित्य जीवनको दर्शन हो भन्ने भनाइ केवल एउटा सामान्य वाक्य होइन, यो मानव सभ्यता र समाजको विकासको गहिरो सार हो।
साहित्य मान्छेको मनोविज्ञान, विचार, भावनात्मक संवेदनशीलता र समाजको संरचना सबैलाई समेट्ने कलात्मक र बौद्धिक अभिव्यक्ति हो। यसले केवल व्यक्तिगत अनुभवलाई मात्र प्रस्तुत गर्दैन, बरु समाज, संस्कृति, राजनीति, अर्थतन्त्र, शिक्षा र नैतिक मूल्यहरूको आलोचनात्मक विश्लेषण गर्दै मानिसलाई सोच्न र प्रश्न गर्न प्रेरित गर्छ।

यिनै कारणले साहित्यलाई समाज र राष्ट्रको आत्मा भनिन्छ। साहित्य केवल मनोरञ्जनको साधन नभई मानव सभ्यताको दिशानिर्देशक, चेतनाको संवाहक र समाज रूपान्तरणको शक्तिशाली माध्यम हो। यस दृष्टिले जब हामी साहित्यको योगदानबारे चर्चा गर्छौं, यो केवल कवि, लेखक वा साहित्यिक कृतिहरूको सूचीकरण मात्र होइन, समाज परिवर्तन र राष्ट्रिय विकासको मूल संरचनामा यसको भूमिकालाई बुझ्ने प्रयास हो। यस लेखमा हामी साहित्यको महत्त्व, यसको समाज र राष्ट्र निर्माणमा योगदान, मार्क्सवाद र माओको दृष्टिकोणसँग यसको सम्बन्ध, नेपालजस्तो विविधतायुक्त राष्ट्रमा यसको सन्दर्भ र वर्तमान समयमा साहित्यप्रतिको घट्दो चासोको समालोचनात्मक विश्लेषण गर्दै समस्याको समाधानबारे पनि गहन चर्चा गर्नेछौं।

साहित्य मानव जीवन र समाजको दर्पण मात्र नभई दार्शनिक दृष्टिकोण हो। यो मानवीय चेतना, अनुभव र आकांक्षाको गहिरो विश्लेषण हो। साहित्यले जीवनलाई केवल जसरी छ त्यस्तै देखाउने मात्र होइन, यसलाई जसरी हुनुपर्छ भन्ने पनि देखाउन खोज्छ। यसैले साहित्यलाई यथार्थपरक र आदर्शपरक दुवै मानिन्छ।

मानव सभ्यताको इतिहासमा साहित्य सदैव विचार र चेतनाको अगुवा शक्ति बनेको छ। प्राचीन सभ्यतामा पनि धर्मग्रन्थ, महाकाव्य र लोककथाहरूले केवल मनोरञ्जन मात्र गरेनन्, मानिसलाई नैतिक मूल्य सिकाए, जीवनको उद्देश्यबारे चिन्तन गर्न प्रेरित गरे र समाजमा साझा सांस्कृतिक मूल्य र पहिचान निर्माण गरे। उदाहरणका लागि, रामायण, महाभारत, इलियड, ओडिसी वा ग्रीक दार्शनिकहरूको लेखनहरूले सभ्यताको मूल आधार निर्माण गरे। यसरी साहित्यको विकास केवल भाषिक सौन्दर्य वा कलात्मक अभ्यासको परिणाम होइन, यो समाजको विचारधारात्मक र सांस्कृतिक विकाससँग प्रत्यक्षरूपमा जोडिएको प्रक्रिया हो।

साहित्य समाजको यथार्थलाई उजागर गर्ने माध्यम हो। यसले मानिसहरूका पीडा, संघर्ष, सपना र आकांक्षालाई स्वर दिन्छ। साहित्यको सबैभन्दा ठूलो योगदान भनेको यसले मौन आवाजलाई मुखरित पार्ने काम गर्छ। जब समाजमा असमानता, शोषण, विभेद र अन्याय हुन्छ, साहित्य त्यसको विरोधको स्वर बन्ने गर्दछ। यही कारणले साहित्यलाई क्रान्तिको उत्प्रेरक पनि भनिन्छ। कार्ल मार्क्सले समाजको संरचनालाई आर्थिक आधार (Base) र वैचारिक अधिरचना (Superstructure) मा विभाजन गरेका थिए। उनको विचारमा साहित्य र कला अधिरचनाका अंग हुन्, जसले समाजमा रहेका वर्गीय हितलाई प्रतिबिम्बित गर्छन्।

तर मार्क्सले साहित्यलाई केवल शासक वर्गको साधनको रूपमा मात्र होइन, शोषित वर्गको प्रतिरोध र संघर्षको हतियारको रूपमा पनि देखाएका छन्। उनका विचारमा साहित्यले समाजमा विद्यमान शोषण र असमानतालाई उजागर गरेर वर्ग संघर्षलाई बलियो बनाउँछ र नयाँ समाज निर्माणको प्रेरणा दिन्छ। माओ त्सेतुङले पनि साहित्यलाई जनताको जीवनसँग जोडिनुपर्ने कुरा जोड दिएका थिए। उनको दृष्टिकोणमा साहित्य र कला उच्चवर्गीय सौन्दर्यबोधको वस्तु होइनन्, बरु यो मजदुर, किसान र आमजनताको आवाज हो। माओको विचारमा साहित्यलाई राजनीतिक संघर्ष र समाजवादी क्रान्तिको सेवा गर्नुपर्छ। यस दृष्टिले मार्क्स र माओ दुवैका विचारहरूले साहित्यलाई सामाजिक क्रान्ति र समाज रूपान्तरणको प्रभावकारी अस्त्रको रूपमा स्थापित गरेका छन्।

नेपालको सन्दर्भमा हेर्दा साहित्यको योगदान निकै गहिरो छ। नेपाली साहित्यले सदियौँदेखि नेपाली जनताको जीवन, संस्कृति र चेतनालाई अभिव्यक्त गर्दै आएको छ। भानुभक्त आचार्यले नेपाली भाषामा ‘रामायण’ अनुवाद गरेर नेपाली भाषालाई राष्ट्रिय पहिचानको स्वरूप प्रदान गरे। यसरी उनले साहित्यको माध्यमबाट भाषा, संस्कृति र राष्ट्रिय चेतनाको जग बसाले। महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले आफ्नो कविताबाट नेपाली साहित्यलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा पुर्‍याउने मात्र होइन, मानिसको मनोविज्ञान, संघर्ष र पीडालाई कलात्मक रूपमा प्रस्तुत गरे। उनले मानिसलाई संवेदनशील बनाउँदै सामाजिक चेतना जगाउने काम गरे।

यसरी नेपाली साहित्य केवल भाषिक अभ्यास मात्र नभई राष्ट्रिय चेतनाको आधार बन्यो। प्राचीन कालदेखि हालसम्म नेपाली साहित्यमा सामाजिक यथार्थको गहिरो चित्रण पाइन्छ। पञ्चायती शासनको समयको प्रतिरोधात्मक साहित्य वा २०४६ को जनआन्दोलन र २०६२/६३ को दोस्रो जनआन्दोलनको समयमा लेखिएका कविताहरूले राजनीतिक परिवर्तनको तयारीमा योगदान पुर्‍याएका छन्। यसरी साहित्यले नेपालको राजनीतिक र सामाजिक इतिहासमा महत्वपूर्ण मोडहरू ल्याउन प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष भूमिका खेलेको छ।

तर वर्तमान समयमा नेपाली समाजमा साहित्यप्रतिको आकर्षण घट्दै गएको छ। प्राविधिक शिक्षा, रोजगारीमुखी विषय र व्यावसायिक तालिमको माग बढेसँगै साहित्य र मानविकी विषयप्रतिको रुचि कमजोर हुँदै गएको छ। विश्वविद्यालय र शैक्षिक संस्थाहरूमा मानविकी र समाजशास्त्रका विद्यार्थीहरूको संख्या घट्दै गएको तथ्याङ्क यस कुराको प्रमाण हो।

आधुनिक प्रविधि र ग्लोबलाइजेसनको युगमा मानिसहरू तत्कालीन आर्थिक फाइदा र पेशागत सुरक्षालाई बढी प्राथमिकता दिन थालेका छन्। यसले गर्दा साहित्यलाई केवल ‘अप्रायोगिक’ वा ‘कम उपयोगी’ विषयको रूपमा हेर्ने प्रवृत्ति बढेको छ। तर यो दृष्टिकोण अत्यन्त खतरनाक छ, किनकि यसले समाजको बौद्धिक र सांस्कृतिक विकासलाई कमजोर पार्छ। प्रविधि र अर्थतन्त्र विकासका लागि महत्त्वपूर्ण भए पनि मानवीय चेतना, सांस्कृतिक मूल्य र सामाजिक एकताको विकास बिना कुनै राष्ट्र दीर्घकालीन रूपमा समृद्ध हुन सक्दैन। साहित्य नै यस्तो शक्ति हो जसले समाजलाई भावनात्मक, बौद्धिक र नैतिक दृष्टिले सुदृढ पार्छ। यसैले, साहित्यप्रतिको चासो घट्नु भनेको समाजको नैतिक चेतना कमजोर हुनु हो।

नेपालजस्तो बहुसांस्कृतिक र बहुभाषिक राष्ट्रमा साहित्यको भूमिका अझै महत्त्वपूर्ण छ। यहाँ विभिन्न जाति, संस्कृति, भाषा र परम्पराहरू छन्। यी सबैलाई एउटै राष्ट्रिय पहिचानमा बाँध्ने शक्ति साहित्य हो। नेपाली भाषासँगै थारु, नेवार, तामाङ, मैथिली, भोजपुरी, लिम्बू, राईजस्ता भाषाहरूको साहित्य पनि यस मुलुकको सांस्कृतिक सम्पदा हो। यी भाषाका साहित्यहरूले आफ्नो-आफ्नो समुदायको पीडा, संघर्ष र इतिहासलाई प्रस्तुत गरेर राष्ट्रिय चेतनालाई समृद्ध बनाउँछन्। यसैले, नेपालमा साहित्य केवल नेपाली भाषाको अभ्यास मात्र नभई सम्पूर्ण सांस्कृतिक विविधताको अभिव्यक्ति हो। यसको संरक्षण र विकास भनेको राष्ट्रिय एकताको जगलाई बलियो बनाउनु हो।

साहित्यले सामाजिक समस्याहरूलाई उजागर गर्न र सुधारको बाटो देखाउन ठूलो योगदान पुर्‍याएको छ। लैंगिक विभेद, जातीय असमानता, गरिबी, राजनीतिक भ्रष्टाचारजस्ता समस्याहरूलाई साहित्यले निरन्तर चुनौती दिइरहेको छ। नेपाली महिला साहित्यकारहरूले महिलामाथि भएको अन्याय र हिंसाबारे लेखेर समाजलाई संवेदनशील बनाएका छन्। यसरी साहित्य सामाजिक चेतना जगाउने एउटा महत्वपूर्ण माध्यम बनेको छ। यही कारणले साहित्यलाई सामाजिक परिवर्तनको ‘नरम शक्ति’ (Soft Power) पनि भनिन्छ। यो मानिसको विचार र भावनामा परिवर्तन ल्याएर समाजमा दीर्घकालीन सुधार ल्याउन सक्षम हुन्छ।

विश्व इतिहासमा पनि साहित्य सामाजिक रूपान्तरणको आधार बनेको छ। फ्रान्सेली क्रान्ति अघि रुसो, भोल्टेयर र मोंतेस्क्युजस्ता लेखकहरूको लेखनले लोकतान्त्रिक चेतना जगाएको थियो। रूसी क्रान्तिमा म्याक्सिम गोर्की र टल्स्टोयजस्ता लेखकहरूको साहित्यिक योगदान अमूल्य छ। चीनको सांस्कृतिक क्रान्तिमा माओको विचार र उनको साहित्यिक दृष्टिकोणले समाजवादी चेतना फैलाउन निर्णायक भूमिका खेलेको छ।

यसरी साहित्य केवल राष्ट्रिय सीमामा सीमित नभई विश्वव्यापी सामाजिक परिवर्तनको उत्प्रेरक शक्ति बनेको छ। नेपालका सन्दर्भमा पनि २०४६ सालको जनआन्दोलन आन्दोलन, २०६२/६३ को जनआन्दोलन र त्यसअघि भएका राजनीतिक संघर्षहरूको वैचारिक जगमा साहित्यिक कृतिहरूले ठूलो योगदान दिएका छन्। यसले प्रष्ट पार्छ कि साहित्य केवल कलाको एउटा रूप होइन, यो समाजलाई नयाँ दिशा दिने विचारधारात्मक शक्ति हो।

तर वर्तमान परिस्थितिमा साहित्य अध्ययनलाई उपेक्षा गर्ने प्रवृत्तिले दीर्घकालीन रूपमा राष्ट्रको बौद्धिक र सांस्कृतिक विकासमा प्रतिकूल असर पार्नेछ। विश्वविद्यालयहरूले प्रविधि र व्यवसायमुखी विषयमा बढी लगानी गरिरहेका छन्, जसले साहित्य, समाजशास्त्र, इतिहास, दर्शनजस्ता विषयहरूलाई गौण बनाएको छ। यस प्रवृत्तिले आलोचनात्मक सोच र मूल्यनिर्माण क्षमतामा कमी ल्याउँछ। जब मानिसले आफ्नो संस्कृति, भाषा र इतिहासको गहिरो ज्ञान हराउँछ, तब राष्ट्रिय पहिचान र एकताको भावनामा पनि संकट आउँछ। यसैले शैक्षिक नीति निर्माता र समाजले साहित्यलाई पुनः प्राथमिकतामा राख्नु जरुरी छ।

साहित्यलाई समाज र राष्ट्रको रूपान्तरणको आधार बनाइराख्नका लागि केही महत्वपूर्ण पहलहरू आवश्यक छन्। पहिलो, विद्यालयदेखि विश्वविद्यालयसम्मको पाठ्यक्रममा साहित्य अध्ययनलाई सशक्त रूपमा समावेश गर्नुपर्छ। पाठ्यक्रमले केवल इतिहास वा भाषिक अभ्यासमा सीमित नभई साहित्यलाई सामाजिक यथार्थ र आलोचनात्मक सोचसँग जोड्नुपर्छ। दोस्रो, साहित्यिक क्रियाकलापहरूलाई प्रोत्साहन गर्न राज्य र शैक्षिक संस्थाहरूले सक्रिय भूमिका खेल्नुपर्छ।

पुस्तक मेला, साहित्य महोत्सव, कविता प्रतियोगिता, लेखक-विद्यार्थी अन्तरक्रिया जस्ता कार्यक्रमहरूले युवापुस्तालाई साहित्यसँग भावनात्मक रूपमा जोड्न मद्दत गर्छ। तेस्रो, साहित्यलाई आधुनिक प्रविधिसँग जोडेर डिजिटल प्लेटफर्ममा प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ। अनलाइन पुस्तकालय, डिजिटल पत्रिका र साहित्यिक पोडकास्टले युवापुस्तालाई साहित्य पढ्ने र बुझ्ने वातावरण दिन सक्छ। चौथो, साहित्य अध्ययनलाई रोजगारी र पेशागत क्षेत्रमा पनि उपयोगी बनाउनुपर्छ। पत्रकारिता, सम्पादन, अनुवाद, सिर्जनात्मक लेखन र अनुसन्धानजस्ता क्षेत्रमा साहित्यिक दक्षताको माग बढाउन सकिन्छ।

समग्रमा भन्नुपर्दा साहित्य जीवनको दर्शन हो भन्ने कुरा केवल एउटा सुन्दर वाक्य होइन; यो मानवीय चेतना, समाज र सभ्यताको विकासको गहिरो सत्य हो। साहित्य समाजलाई सोच्न र प्रश्न गर्न प्रेरित गर्छ, यसले अन्याय र शोषणको विरुद्ध आवाज उठाउँछ र नयाँ मूल्य र दृष्टिकोण निर्माण गर्छ। नेपालजस्तो विविधतायुक्त मुलुकमा साहित्य राष्ट्रिय एकता, सांस्कृतिक जगेर्ना र सामाजिक चेतनाको मुख्य आधार हो।

मार्क्स र माओका विचारहरूले पनि प्रष्ट पारेका छन् कि साहित्य केवल सौन्दर्यबोधको साधन होइन, यो वर्ग संघर्ष र सामाजिक परिवर्तनको शक्तिशाली अस्त्र हो। अहिले साहित्यप्रतिको घट्दो चासोलाई गम्भीरतापूर्वक बुझेर यसलाई पुनः प्राथमिकतामा राख्नु समयको माग हो। जबसम्म समाजले साहित्यलाई सम्मान र प्राथमिकता दिँदैन, तबसम्म विकास केवल आर्थिक र प्राविधिक क्षेत्रमा सीमित हुनेछ र मानवताको वास्तविक प्रगति अधुरो रहन्छ। त्यसैले साहित्यलाई जीवन र समाज रूपान्तरणको मूल आधारका रूपमा स्वीकार गर्दै यसको अध्ययन, अनुसन्धान र प्रचार-प्रसारमा सबै तह र तप्काबाट योगदान पुर्‍याउन जरुरी छ। यसरी मात्र साहित्य समाज र राष्ट्रलाई सही दिशा देखाउने मार्गदर्शकको भूमिकामा रहिरहन सक्छ र मानव सभ्यताको उज्यालो भविष्य निर्माणमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउन सक्छ।

लेखक जोशी सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालयका उपप्राध्यापक हुन्।