खेतदेखि वनसम्म पुग्दै कांग्रेस घाँस

रोसन चन्दः कांग्रेस घाँस (पार्थेनियम हिस्टेरोफोरस) नेपालको लागि नयाँ कृषि र वातावरणीय समस्या हो।

अंग्रेजी भाषामा ‘क्यरोटघाँस’ भनिने यस घाँसलाई नेपालमा कांग्रेस घाँस भनिनुको कारण भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेस पार्टीको सत्तामा रहेको समयमा भारत (र पछि नेपालमा) भित्रिएको मानिन्छ। त्यसैले नाम “कांग्रेस घाँस“ रहन गएको मानिन्छ। यो झार भारतबाट नेपाल भित्रिएको र हाल नेपालको तराई, शिवालिक र पहाडी क्षेत्रमा पाइन्छ। सुरुमा यो झारले सडकछेउको वनस्पतिलाई अतिक्रमण गरि, हालको समय खेतीयोग्य जमिन र जंगलमा फैलिएको छ।

२०२१/२०२२ मा गरिएको सर्वेक्षण अनुसार कैलाली र रुपन्देही जस्ता अति प्रभावित जिल्लाहरूमा कांग्रेस घाँसले करिब ३०/४० प्रतिशत खेतबारी र चरन क्षेत्रको सङ्क्रमण गरेको छ। यसको उपस्थितिले प्रभावित क्षेत्रहरूमा ४० प्रतिशतसम्म कृषि उत्पादन घटाउने अनुमान गरिएको छ। विशेष गरी गहुँ, मकै र उखु जस्ता बालीहरूलाई असर गरेको छ। सहरी क्षेत्रमा, विशेष गरी काठमाडौंमा, खाली ठाउँ, पार्क र सडक छेउमा झार बढेको पाइएको छ।

यो झारले वातावरणलाई मात्र हानी गर्दैन। मानव र पशुधनको लागि पनि महत्वपूर्ण स्वास्थ्य जोखिम निम्त्याउँछ। बिरुवाको सम्पर्कमा आउँदा छालाको एलर्जी, श्वासप्रश्वासको समस्या र छालाको सूजन जस्ता समस्याहरु देखिन्छ। यसबाहेक, कृषि उत्पादकताको हानिले किसान र राष्ट्रको खाद्य सुरक्षामा गम्भीर आर्थिक प्रभाव पार्न सक्छ।
स्वास्थ्य र जैविक विविधतामा कांग्रेस झार (पार्थेनियम हिस्टेरोफोरस) को प्रभावहरूः
१) झारसँग प्रत्यक्ष सम्पर्कले प्रायः छालामा दाग, चिलाउने र छालाको सूजन निम्त्याउँछ जुन अवस्थालाई पार्थेनियम डर्मेटाइटिस भनिन्छ।
२) झारको वायुजनित परागले दमवा अन्य एलर्जी अवस्थाहरूको प्रवण व्यक्तिहरूमा श्वासप्रश्वास समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ।
३) यो झार घोडा र गाईवस्तु लगायत विभिन्न जनावरहरूमा छालाको घाउको साथमा छालाको सूजन, अत्यधिकलारको साथ मुखमा अल्सरको निम्त्याउछ। आहारमा यो झारको महत्वपूर्ण मात्रा (१०÷५० प्रतिशतले गाईवस्तु मार्न सक्छ।
४) कांग्रेस झारले चाँडै नयाँ क्षेत्रहरूलाई उपनिवेश बनाउँछ। यसको द्रुत बृद्धि र एलेलोप्याथिक गुणहरू (वरपरका बिरुवाहरूको वृद्धिलाई रोक्ने रसायनहरू जारी गर्ने) ले स्थानीय वनस्पतिहरूको दमन र विलुप्तता निम्त्याउँछ।
५) कृषि परिदृश्यहरूमा, झारले बाली खेत र चरनहरूमा आक्रमण गर्छ। मकै, गहुँ, उखु र कोदो जस्ता महत्वपूर्ण बालीहरूको उत्पादन घटाउँछ।
६) स्थानीय बिरुवाहरू पार्थेनियमद्वारा प्रतिस्थापित हुनाले धेरै जनावर प्रजातिहरूको बासस्थान पनि नष्ट हुन्छ। खाद्यान्नका लागि स्थानीय घाँस र बोटबिरुवामा भर परेका शाकाहारीहरूले बासस्थानको क्षतिको सामना गर्छन्। जसले प्रभावित क्षेत्रहरूमा वन्यजन्तुको जनसंख्या घटाउँछ।
कांग्रेस झार (पार्थेनियम हिस्टेरोफोरस)उपायहरूः
क) फूल र बीउ सेटिङ भन्दा पहिले झार हातले उखेल्ने सबैभन्दा प्रभावकारी विधि हो।
ख) यस झारको ठूला छेत्रमा प्रकोप नियन्त्रण गर्न रासायनिक बिषादी ग्लाइफोसेट र एट्राजिन प्रयोग गरिन्छ। रासायनिक नियन्त्रण प्रभावकारी हुन्छ तर वातावरणीय प्रभावलाई कम गर्न सावधानीका साथ लागू गर्नुपर्छ।
ग) जैविक नियन्त्रणमा यस झारको जनसंख्या घटाउन प्राकृतिक शत्रुहरू जस्तै कीरा वा रोगजनकहरूको प्रयोग समावेश हुन्छ। यो विधिले थप दिगो, दीर्घकालीन समाधान प्रदान गर्दछ।
घ) नीम, बेल को पातको रसको प्रयोगलेबीउको अंकुरणलाई पूर्ण रूपमा रोक्छ।
ङ) यसको व्यवस्थापनमा कुनै पनि एक उपाय प्रभावकारी हुन सकेको छैन। त्यसैले  एकीकृत झार व्यवस्थापन अपनाउनु जरुरी छ।
च) किसान, ग्रामीण समुदाय र शहरी बासिन्दाहरूलाई कांग्रेस झार र नियन्त्रण विधिहरूको हानिकारक प्रभावहरूको बारेमा शिक्षित गर्ने प्रयासले थप सक्रिय झार व्यवस्थापन गर्न सक्छ।