नेपालको वनमा कालो बनमाराको आक्रमण

मुकेश पन्त : आक्रामक वनस्पति प्रजातिहरू वन विनाशको एक कारण मानिन्छ। १२४ देशहरू मध्ये, नेपाल कृषि क्षेत्रहरूमा आक्रामक प्रजातिहरूबाट  तेस्रो उच्च जोखिममा रहेको राष्ट्र हो। हालसम्म, फूल फुल्ने बिरुवाहरूको १७९ प्रजातिहरू प्राकृतिकीकृत छन्, र तीमध्ये, २६ प्रजातिहरू नेपालमा आक्रमणकारी भएको रिपोर्ट गरिएको छ।

कालो बनमारा देशभरि रोपिएको सल्ला वनहरूमा पाइने समस्याग्रस्त आक्रमणकारी प्रजातिहरू मध्ये एक हो। आक्रामक वनस्पति प्रजातिहरू जैवविविधता संरक्षणको लागि वन विनाशको खतराको कारक मध्ये एक मानिन्छ र वन पुनर्जन्ममा प्रतिकूल प्रभाव पार्दछन्। कालो बनमाराले जैविक विविधता र जनजीविका दुवैलाई खतरामा पारेर वनको पारिस्थितिक प्रणाली( इकोसिस्टम), सिमसार क्षेत्र, संरक्षित क्षेत्र र कृषि पारिस्थितिक प्रणालीलाई नकारात्मक असर पारेको छ। यस प्रजातिको प्रभाव निरन्तर जलवायु परिवर्तनले बढ्दै गएको छ जसले गर्दा जैविक आक्रमणको आवृत्ति र तीव्रता बढेको छ। यो सामान्यतया ४००-२६०० मिटरको उचाइमा रहेको जङ्गल, झाडी जग्गा, घाँसे मैदान र कृषि पारिस्थितिक प्रणालीमा पाइन्छ।कालो बनमाराको आक्रमण जङ्गल र कृषि भूमि र सिमसार क्षेत्रको छेउमा बढी गम्भीरपूर्ण हुन्छ। जङ्गल र झाडी जग्गाहरूमा, यो प्रमुख समस्याग्रस्त प्रजातिहरू मध्ये एक मानिन्छ।

नेपालमा कालो बनमाराको वितरण तराई क्षेत्रमा प्रायः अनुपस्थित छ (अर्थात् दक्षिणी सिमानामा समतल भूमिको फराकिलो बेल्ट), र यो कहिलेकाहीं शिवालिक क्षेत्रमा र विशेष गरी पश्चिमी नेपालमा हुन्छ। यो प्रजाति मध्य पहाडी क्षेत्रमा व्यापक छ। यो उच्च उचाइमा (१,५०० मिटरभन्दा माथि) बढी प्रचुर मात्रामा हुन्छ। कृषि भूमि र वन जग्गाहरू बीचको संक्रमण भूमि, २००० मिटर भन्दा माथिको बाँझो जग्गा र सडकको छेउमा  सबैभन्दा बढी अतिक्रमण देखिन्छ; जहाँ रोकथाम र नियन्त्रण उपायहरु सीमित हुन्छन्।
 

नेपालको वन भूमिमा कालो बनमारा आक्रमणका कारक तत्वहरु:
• मानवीय  र प्राकृतिक कारक दुवै यस प्रजातिको परिचय र प्रसारको लागि जिम्मेवार,
• आक्रमणका प्रमुख कारकहरू आक्रामक बिरुवाहरूको पारिस्थितिकी र तिनीहरूको अनुकूलन क्षमता,
• बाहिर बसाइसराई, कृषिका लागि मानव संसाधनको तीव्र अभावले सम्पूर्ण कृषि भूमि बाँझो हुनु,
• कालो बनमाराको आक्रमणको लागि अनियोजित सडक निर्माण पनि जिम्मेवार रहेको,
• यसले आफ्नो जीवनचक्र दुई महिना भन्दा कममा पूरा गर्न सक्ने, र मुख्यतया पशुधन र जंगली जनावरहरू, मानव लुगाहरू, पानी र कृषि बीउ र उपकरणहरू द्वारा सजिलै छरिएका बीउहरूबाट पुन: उत्पादन हुने,
• जलवायु परिवर्तन अर्थात् बढ्दो तापक्रम र वर्षाले आक्रमणकारी प्रजातिहरूको वृद्धि निम्त्याउँने,
• कालो बनमाराको बासस्थानको विस्तृत दायरा र छिटो फैलिने क्षमता जुन यसको एलिलोप्याथि, र माटोको सुक्ष्मजीवाणु समुदायलाई यसको थप आक्रमणको पक्षमा परिवर्तन गर्ने क्षमताले गर्दा हुन्छन् ।
 

नेपालको वनजङ्गलमा कालो बनमारा को प्रभाव:
•यो प्रजातिले रूखको बिरुवा स्थापना र वृद्धिमा बलियो निरोधात्मक प्रभाव पार्छ,
• यसको  उच्च प्रचुरताले स्वदेशी रूखहरूको बिरुवाको वृद्धिलाई रोक्छ,
• यसले स्थानीय जैविक विविधतामा हानिकारक प्रभाव पार्छ र स्थानीय समुदायहरूमा नकारात्मक प्रभाव पार्छ,
• यसको आक्रमणले अनाज बाली र घाँसको उत्पादनमा कमी आउँछ जसको कारण कृषि व्यवसायबाट आर्थिक नोक्सान हुन्छ,
• यसमा विभिन्न रसायनहरु पाइन्छन जुन एलोप्याथिक हुन्छन् , र तिनीहरुले सम्बन्धित वनस्पतिलाई नियन्त्रण गर्छ र जुन घोडाहरूको लागि पनि विषाक्त हुन्छ,
• कृषि क्षेत्रमा यस प्रजातिको आक्रमणका कारण बाँसो, सामो, फुरके र सिरु जस्ता घाँसहरू खतरामा परेका छन्,
• यो प्रजातिले धेरैजसो कृषि बालीहरूमा प्रतिकूल प्रभाव पार्छ, किनकि यसले मुख्य बालीहरूमा आपूर्ति गरिएका पोषक तत्वहरू र मलहरूको शोषण गर्छ,
• यी आक्रामक प्रजातिहरूले माटोको गतिशीलता र संरचनालाई असर गर्छ र पारिस्थितिक प्रणालीका कार्यहरूलाई असर गर्छ, जस्तै माटोको पोषक तत्व साइकल र माटोको रसायन विज्ञान,
• कालो बनमाराले स्वदेशी रुखका प्रजातिहरूसङ्ग प्रतिस्पर्धा गर्ने भएकोले ती स्वदेशी रुख हरु विलुप्त हुने सम्भावना रहेको छ।

कालो बनमाराको आक्रमणको लागि अनुकूल वातावरण:
•कालो बनमाराको आक्रमण प्रायः खुला जमिनमा हुन्छ जस्तै घाँस जमिन, कृषि भूमि, खुला जग्गा, वन सीमानाहरू, आदि,
• वनको आवरण खोल्दा बनमारालाई अन्य वनस्पतिहरूमा हावी हुनको लागि वातावरण अनुकूल बनाउँछ किनभने यो प्रजातिले प्रकाश माग गर्छ र यो घना जंगलहरूमा पाइँदैन,
• यसको विपरित, वनमा बढ्दो रूख क्यानोपीले यस प्रजातिको वृद्धिलाई रोक्छ,
•  गाईवस्तुहरू र अन्य जंगली जनावरहरूले बारम्बार चर्ने भूमिमा यसको आक्रमणको सम्भावना बढी हुन्छ,
• घरेलु र जंगली जनावरहरूले कुल्चिने कार्यले घाँसे मैदानहरूमा यसको उच्च आक्रमण फैलाउने गति बढाउछ,
• यो नयाँ माटोमा छिट्टै स्थापित हुन्छ, यो लगभग सबै खुला क्षेत्रहरू र नवनिर्मित सडकको छेउमा पाइन्छ।

नेपालको वनबाट कालो बनमाराको समस्या समाधान गर्ने उपायहरू:
• यो आक्रमणकारी प्रजातिलाई जङ्गलको भुइँबाट आवधिक रूपमा हटाउनाले यसको आक्रमणको तीव्रता कम गर्न मद्दत गर्छ,
• यी आक्रामक प्रजातिहरूको थप फैलावटलाई नियन्त्रण गर्न खाली जमिनलाई कम गर्नुपर्दछ,
• वन अधिकारीहरूसँगै स्थानीय समुदायहरूलाई उनीहरूको व्यवस्थापन योजनाहरूमा व्यवस्थापन गतिविधिहरू समावेश गराइ सिकाउनुपर्छ,
• यस प्रजातिको थप विस्तार रोक्न समयमै प्रभावकारी कदम चाली  बासस्थानको नियमित निरीक्षण गर्न आवश्यक छ,
• साना र पहुँचयोग्य आक्रमण गरिएका क्षेत्रहरूका ब्यबस्थापनका लागि  यान्त्रिक  अथवा रासायनिक नियन्त्रण गर्न सकिन्छ,
• अतिक्रमणको जोखिममा रहेका ठूला क्षेत्रहरुका लागि, प्रभावकारी व्यवस्थापन विकल्पहरू, जस्तै एकीकृत झार व्यवस्थापन अभ्यास र यसका साथै, उपयुक्त बासस्थानहरूको नियमित अनुगमन गरिनुपर्छ,
• स्वदेशी प्रजातिहरू रोपेर प्रभावित क्षेत्रहरू पुनर्स्थापित गर्नुपर्छ। पुनरुत्थान प्रयासहरूले यसको वृद्धिलाई रोक्न मद्दत गर्न सक्छ,
• बनमाराको लागि विशिष्ट प्राकृतिक शत्रुहरू (जैबिक नियन्त्रण) को प्रयोग गर्नुपर्छ। यसमा कीरा,  वा झारलाई लक्षित गर्ने शाकाहारी किराहरू समावेश हुन सक्छन्।

कालो बनमाराका उपयोगिताहरु:
• यसलाई कम्पोष्टिङ र माटोको उर्वराशक्ति बढाउनको लागि हरित ऊर्जा स्रोतको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ,
• यसलाई हरियो मल बालीको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ। यसको हरियो मलले कृषि भूमिमा पोषक तत्वको आपूर्ति बढाउन योगदान पुर्यायउँछ जसले गर्दा उत्पादनमा वृद्धि हुन्छ,
• यसलाई माटोको उर्वराशक्ति बढाउन बायोचार बनाइ प्रयोग गर्न सकिन्छ,
• यसमा औषधीय गुण हुन्छ र यसको पातहरू काटिएको घाउको रक्तस्राव नियन्त्रण गर्न प्रयोग गरिन्छ,
• यसलाई गाईवस्तुको ओछ्यानको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ,
• यसको प्रयोग बायो-ब्रिकेट उत्पादन गर्न हुन्छ।