करपस-आधारित दृष्टिकोण र समालोचनात्मक संवाद विश्लेषणको महत्त्व
डम्मर सिंह साउद, दार्चुला: भाषा अध्ययनमा आधुनिक प्रविधि र विश्लेषणात्मक उपकरणहरूले क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याइरहेका छन्। विशेषगरी करपस-आधारित दृष्टिकोण र समालोचनात्मक संवाद विश्लेषण ले भाषा, समाज र शक्तिसँग सम्बन्धित अध्ययनलाई वैज्ञानिक र सैद्धान्तिक रूपमा सम्पन्न बनाइरहेका छन्। नेपाली सन्दर्भमा यी दृष्टिकोणहरूको महत्व अझ विशिष्ट छ, किनकि हाम्रो बहुभाषिक, बहुसांस्कृतिक र बहुराजनीतिक परिवेशमा भाषा केवल सञ्चारको माध्यम नभएर सामाजिक मूल्य, शक्ति संरचना र सांस्कृतिक अवधारणाहरूको वाहक पनि हो।
करपस-आधारित दृष्टिकोण भाषाशास्त्रमा ठूलो मात्रामा प्रमाणसहितको तथ्याङ्क प्रयोग गर्ने नयाँ तरिका हो। करपस भन्नाले व्यवस्थित, संरचित र व्यापक भाषिक डाटाबेसलाई जनाउँछ, जसमा बोली वा लेखिएका भाषाका वास्तविक पाठहरू सङ्कलित गरिन्छ। उदाहरणका लागि, नेपालमा नेपाली करपसमा पत्रपत्रिकाका लेख, विद्यालयका पाठ्यपुस्तकका अंश, विद्यार्थीका लेख, अनलाइन पोष्टहरू र वास्तविक संवादहरू समावेश गर्न सकिन्छ। यसरी सङ्कलित तथ्याङ्क कम्प्युटरको सहयोगले विश्लेषण गरिन्छ र शब्दको प्रयोग, वाक्य संरचना, शब्दसमूह र प्रसङ्ग अनुसारको अर्थ अध्ययन गरिन्छ।
करपस भाषाशास्त्रको विशेषता यो हो कि यसले वास्तविक भाषिक प्रयोगलाई मात्र अध्ययन गर्छ, कल्पनात्मक वा नियमगत संरचनालाई होइन। यसको विश्लेषणात्मक स्वरूप परिमाणात्मक र गुणात्मक दुवै हुन्छ। उदाहरणका लागि, यदि शिक्षकले “मा” भन्ने पूर्वसर्गको प्रयोग विभिन्न सन्दर्भमा कसरी हुन्छ भनेर अध्ययन गर्न चाहन्छ भने, करपसले “बसमा”, “समयमा”, “उद्देश्यमा” जस्ता प्रयोगहरू देखाउँछ, जसले प्रयोगको ढाँचा र सन्दर्भबारे स्पष्ट जानकारी दिन्छ।
करपसमा आधारित अध्ययनले संवादलाई केवल सैद्धान्तिक संरचना होइन, प्रयोगमा आधारित नमूनाको रूपमा बुझ्छ। बारम्बार प्रयोग हुने शब्द र वाक्य संरचनाले सामाजिक र संज्ञानात्मक अर्थको सङ्केत गर्छ। उदाहरणका लागि, “यो महत्वपूर्ण छ कि…” भन्ने वाक्य संरचना शैक्षिक संवादमा बढी प्रयोग हुन्छ भने “म सोच्छु” भन्ने वाक्य बोलचालमा व्यक्तिगत दृष्टिकोणको प्रतीक हुन्छ। यसरी आवृत्ति, सहयोजना र सन्दर्भका आधारमा संवादको संरचना, सामाजिक मूल्य र विचारधाराको विश्लेषण गर्न सकिन्छ।
समालोचनात्मक संवाद विश्लेषण ले भाषामा निहित शक्ति, असमानता र विचारधारालाई उजागर गर्ने काम गर्छ। नेपाली सन्दर्भमा, जहाँ भाषिक र सांस्कृतिक विविधता प्रचुर छ, यसले शिक्षक, विद्यार्थी र अनुसन्धानकर्तालाई पाठ्यपुस्तक, सञ्चारमाध्यम र राजनीतिक भाषणहरूमा लुकेका सामाजिक मूल्य र पूर्वाग्रह पत्ता लगाउन मद्दत गर्छ। उदाहरणका लागि, नेपाली राजनीतिक भाषणमा बारम्बार प्रयोग हुने “एकता”, “सहमति”, “विकास” र “राष्ट्र” जस्ता शब्दहरूले राष्ट्रिय एकता र स्थायित्वको विचारधारा प्रतिनिधित्व गर्छन्। त्यस्तै गरी, मिडियामा महिला नेताहरूको चित्रण गर्दा प्रयोग हुने शब्द र वाक्यहरूले लैङ्गिक पूर्वाग्रहको उपस्थिति पनि देखाउँछ।
करपस-आधारित समालोचनात्मक विश्लेषण ले यी दुई दृष्टिकोणलाई संयोजन गर्छ। यसले ठूलो मात्रामा भाषिक तथ्याङ्क सङ्कलन गरी आवृत्ति, सहयोजना र मुख्य शब्दहरूको विश्लेषणमार्फत समालोचनात्मक संवाद विश्लेषणलाई अझ वैज्ञानिक र प्रमाणसहितको बनाउँछ। नेपालमा, उदाहरणका लागि, विद्यार्थीका निबन्धहरूको करपस विश्लेषणले सामान्य गल्तीहरू, लेखन शैली र शब्द चयनका प्रवृत्तिहरू उजागर गर्न सक्छ, जसले शिक्षकलाई प्रमाणका आधारमा शिक्षण सुधार गर्न सहयोग पुर्याउँछ।
करपस विश्लेषणका प्रमुख विशेषताहरूमा प्रामाणिक तथ्याङ्क, प्रतिनिधित्वयोग्यता, परिमाणात्मक र गुणात्मक सन्तुलन, आवृत्ति र वितरण, सहयोजना र सहसंगति, र मुख्य शब्दको पहिचान पर्दछ। यी विशेषताहरूले अनुसन्धानकर्तालाई भाषा प्रयोगको वास्तविक ढाँचा, शैलीगत प्रवृत्ति र सामाजिक सन्दर्भ बुझ्न सक्षम बनाउँछ। बहुआयामिक विश्लेषण जस्ता विधिहरूले भाषिक विशेषताहरूको सह-घटना र विभिन्न कार्यात्मक आयामहरू पहिचान गरेर संवादको सामाजिक र कार्यात्मक अर्थ स्पष्ट पार्छ। उदाहरणका लागि, विद्यार्थी लेखनमा “म”, “हामी”, “सोच्नु” जस्ता शब्दहरूको बढी प्रयोगले संलग्नताको सङ्केत गर्छ भने सरकारी दस्तावेजमा “गरियो”, “सिफारिस गरिएको” जस्ता निष्क्रिय वाक्य प्रयोगले सूचना सम्प्रेषणको घनत्व देखाउँछ।
नेपाली शिक्षण परिवेशमा करपस-आधारित दृष्टिकोण र विद्यार्थी करपसको प्रयोगले विशेष लाभ पुर्याउँछ। शिक्षकहरूले विद्यार्थीका वास्तविक लेखन र बोलीको विश्लेषण गरी बारम्बार हुने गल्तीहरू पत्ता लगाउन सक्छन् र त्यसअनुसार पाठ योजनाहरू तयार पार्न सक्छन्। उदाहरणका लागि, नेपाली विद्यार्थीहरूले लेखमा प्रयोग हुने “ले”, “लाई” वा काल (tense) सम्बन्धी गल्तीहरू करपस विश्लेषणबाट पहिचान गर्न सकिन्छ र त्यसअनुसार लक्षित अभ्यास तयार गर्न सकिन्छ। यसले परम्परागत शिक्षणलाई प्रमाणमा आधारित शिक्षणमा रूपान्तरण गर्छ।
करपस-आधारित शिक्षणले पाठ्यक्रम विकासमा पनि महत्वपूर्ण योगदान दिन्छ। पाठ्यपुस्तकका सामग्री, अभ्यास र मूल्याङ्कनका साधनहरूलाई वास्तविक भाषा प्रयोगका आधारमा परिमार्जन गर्न सकिन्छ। यसले विद्यार्थीहरूमा भाषा साक्षरता मात्र होइन, आलोचनात्मक सोच र भाषासम्बन्धी सचेतता पनि विकास गर्छ। नेपाली बहुभाषिक शिक्षण परिवेशमा यसले भाषिक विविधता, सांस्कृतिक सन्दर्भ र विद्यार्थीहरूको सामाजिक पृष्ठभूमिअनुसार शिक्षणलाई अझ लक्षित र प्रभावकारी बनाउँछ।
समग्रमा, करपस-आधारित दृष्टिकोण र समालोचनात्मक संवाद विश्लेषण नेपाली सन्दर्भमा भाषा, शक्ति, समाज र संस्कृति बीचको सम्बन्ध बुझ्न अत्यन्त उपयोगी उपकरण हुन्। यी दृष्टिकोणहरूले शिक्षण, अनुसन्धान, सञ्चारमाध्यम अध्ययन र राजनीतिक संवाद विश्लेषणलाई केवल अमूर्त अवधारणामा सीमित नराखी वास्तविक, प्रमाणसहित र आलोचनात्मक रूपमा प्रयोग गर्न सक्षम बनाउँछन्। नेपाली शिक्षक र विद्यार्थीले करपस विश्लेषणमार्फत भाषा प्रयोगका ढाँचा, आवृत्ति, सहयोजना र सामाजिक–सांस्कृतिक अर्थबारे सूचनामूलक र समालोचनात्मक दृष्टिकोण विकास गर्न सक्छन्।
नेपाली शैक्षिक र सामाजिक सन्दर्भमा करपस-आधारित दृष्टिकोण र समालोचनात्मक संवाद विश्लेषणले भाषा अध्ययनलाई मात्र प्राविधिक र सैद्धान्तिक रूपमा समृद्ध बनाउँदैन, बरु यसले शिक्षण, विद्यार्थी विकास र सामाजिक चेतनालाई प्रत्यक्ष रूपमा प्रभावित गर्ने क्षमता राख्दछ। बहुभाषिक, बहुसांस्कृतिक र बहुआयामिक नेपाली समाजमा यी प्रविधिहरूको प्रभावकारी प्रयोगले भाषा, विचारधारा र शक्ति सम्बन्धित संरचनालाई स्पष्ट र आलोचनात्मक दृष्टिले बुझ्न मद्दत गर्दछ, जसले भविष्यमा शिक्षण, अनुसन्धान र सामाजिक नीति निर्माणमा ठुलो योगदान पुर्याउनेछ।
लेखक सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालय
दार्चुला बहुमुखी क्याम्पसका उपप्राध्यापक हुन्।