शैक्षिक अनुसन्धानका लागि विश्वसनीय स्रोतहरूको अपरिहार्यता
डम्मर सिंह साउद, दार्चुला: आधुनिक ज्ञान समाजमा अनुसन्धान र लेखन कार्यको गुणस्तर स्रोतहरूको विश्वसनीयता र प्रामाणिकतामा निर्भर हुन्छ। शैक्षिक वा गैर-शैक्षिक, दुवै प्रकारका स्रोतहरूले अनुसन्धानकर्तालाई विचार निर्माण गर्न, तर्क सुदृढ गर्न र निष्कर्षलाई समर्थन गर्न मद्दत गर्छन्। तर, सबै स्रोत समान गुणस्तरका हुँदैनन्। त्यसैले, कुन स्रोत शैक्षिक हो, कुन होइन भन्ने पहिचान गर्न सक्ने क्षमता, तिनीहरू कहाँबाट र कसरी प्राप्त गर्ने भन्ने दक्षता, र तिनीहरूको आलोचनात्मक मूल्याङ्कन गर्ने क्षमता कुनै पनि अध्ययनकर्ता, विद्यार्थी वा शिक्षकका लागि अत्यन्तै आवश्यक छ।
आजको डिजिटल युगमा इन्टरनेटले जानकारीको असीम सागर प्रस्तुत गरेको छ। यस विशाल सागरमा सत्य र असत्य, प्रमाण र मत, अनुसन्धान र अफवाह मिसिएका हुन्छन्। त्यसैले स्रोत पत्ता लगाउने र मूल्याङ्कन गर्ने प्रक्रिया सजगता, विवेक र शैक्षिक अनुशासनमा आधारित हुनुपर्छ।
शैक्षिक तथा गैर-शैक्षिक स्रोतहरू पत्ता लगाउने उपायहरू
स्रोत खोज्ने प्रक्रिया योजनाबद्ध, प्रणालीगत र उद्देश्यपरक हुनुपर्छ। यसका लागि विभिन्न उपायहरू प्रयोग गर्न सकिन्छ।
१. शैक्षिक डाटाबेस र पुस्तकालयको प्रयोग
शैक्षिक स्रोतहरू खोज्ने सबैभन्दा विश्वसनीय स्थान विश्वविद्यालय पुस्तकालयहरू र शैक्षिक डाटाबेसहरू हुन्। गुगल स्कलर, जेएसटोर, इरिक, स्कोपस, पबमेड, र रिसर्चगेट आदि डाटाबेसहरूले अनुसन्धानमूलक र सहकर्मी मूल्याङ्कन (पीअर रिभ्युड) लेखहरू, थेसिस, जर्नल र सम्मेलन कार्यपत्रहरू उपलब्ध गराउँछन्। यस्ता प्लेटफर्ममा विषय, मिति, लेखक वा कीवर्ड अनुसार खोजी गर्न सकिन्छ, जसले अनुसन्धानकर्तालाई गुणस्तरीय र सान्दर्भिक स्रोत छनोट गर्न सहयोग पुर्याउँछ।
२. खुला वेबमा सावधानीपूर्वक खोजी गर्ने
शैक्षिक डाटाबेसका अतिरिक्त, खुला वेब पनि जानकारीको स्रोत हो। समाचारपत्र, ब्लग, वेबसाइट, म्यागजिन, र प्रतिवेदनहरू जस्ता अशैक्षिक स्रोतहरू त्यहाँ पाइन्छन्। तर ती सबै समान रूपमा विश्वसनीय हुँदैनन्। त्यसैले, खोजी गर्दा बुलियन अपरेटरहरू एण्ड, अर, नट— उद्धरण चिह्न (“ ”), र डोमेन फिल्टर (.edu, .org, .gov) प्रयोग गर्नु उपयुक्त हुन्छ। यी उपायहरूले खोज परिणामलाई सीमित र सान्दर्भिक बनाउँछन्।
३. सरकारी र संस्थागत प्रकाशनहरूको प्रयोग
सरकारी निकाय, विश्वविद्यालयहरू, अनुसन्धान संस्थान र अन्तर्राष्ट्रिय संगठनहरू (जस्तै युनेस्को, युएनडीपी, विश्व बैंक) द्वारा प्रकाशित प्रतिवेदन, नीति दस्तावेज र तथ्याङ्कहरू शैक्षिक अनुसन्धानका लागि अत्यन्त उपयोगी हुन्छन्। यद्यपि ती सबै सहकर्मी मूल्याङ्कन भएका हुँदैनन्, तर तिनीहरू तथ्यमा आधारित र विश्वसनीय हुन्छन्।
४. सन्दर्भ सूची र उद्धरण शृङ्खला (साइटेसन ट्रेल ) प्रयोग गर्ने
कुनै विश्वसनीय शैक्षिक लेख वा पुस्तकमा दिइएको सन्दर्भ सूचीलाई पछ्याएर नयाँ स्रोतहरू खोज्न सकिन्छ। यसलाई “साइटेसन चेनिङ ” भनिन्छ। यसले विषयसँग सम्बन्धित महत्वपूर्ण अध्ययनहरू फेला पार्न मद्दत गर्छ र अनुसन्धानलाई गहिरो सैद्धान्तिक आधार दिन्छ।
स्रोतहरूको मूल्याङ्कन गर्ने उपायहरू
स्रोत भेट्टाउनु मात्र पर्याप्त हुँदैन; तिनीहरूको गुणस्तर, विश्वसनीयता र सान्दर्भिकता मूल्याङ्कन गर्नु अत्यावश्यक हुन्छ। यसको लागि प्रायः क्य्राप टेष्ट (अद्यावधिक, सान्दर्भिकता, आधिकारिकता, सत्यता र उद्देश्यपरक) प्रयोग गरिन्छ।
-
अद्यावधिक: स्रोत कति अद्यावधिक छ भन्ने कुरा हेर्नुपर्छ। विज्ञान, प्रविधि, स्वास्थ्य, शिक्षाजस्ता क्षेत्रमा नयाँ अनुसन्धान अत्यावश्यक हुन्छ।
-
सन्दर्भता: स्रोतले अध्ययनको उद्देश्य पूरा गर्छ कि गर्दैन भन्ने मूल्याङ्कन गर्नुपर्छ।
-
प्रामाणिकता: लेखक वा प्रकाशक संस्था कति योग्य, प्रसिद्ध वा विश्वसनीय छ भन्ने कुरा हेर्नुपर्छ।
-
सत्यता: स्रोतमा प्रस्तुत जानकारी प्रमाण, तथ्य र उद्धरणमा आधारित छ कि छैन भन्ने मूल्याङ्कन गर्नुपर्छ।
-
उद्देश्य: स्रोतको उद्देश्य जानकारी प्रदान गर्ने हो कि प्रचार गर्ने, मनोरञ्जन गर्ने वा वस्तु बेच्ने हो भन्ने पहिचान गर्नुपर्छ।
यस प्रकारको मूल्याङ्कनले अध्ययनकर्तालाई गलत, पूर्वाग्रही वा असत्य जानकारीबाट जोगाउँछ र अनुसन्धानलाई ठोस आधार प्रदान गर्छ।
शैक्षिक र अशैक्षिक स्रोतबीचको भिन्नता
शैक्षिक र गैर-शैक्षिक स्रोतबीचको स्पष्ट भिन्नता बुझ्नु अनुसन्धानको पहिलो कदम हो।
१. लेखक र लक्षित पाठक:
शैक्षिक स्रोतहरू विषयविज्ञ, अनुसन्धानकर्ता वा शिक्षाविद् द्वारा लेखिएका हुन्छन्। तिनीहरूका लक्षित पाठक विद्यार्थी, शिक्षक र अनुसन्धानकर्ता हुन्। गैर-शैक्षिक स्रोतहरू भने पत्रकार, ब्लगर वा सामान्य लेखकद्वारा लेखिएका हुन्छन् र सामान्य पाठकका लागि तयार पारिएका हुन्छन्।
२. प्रकाशन प्रक्रिया:
शैक्षिक स्रोतहरू अर्थात् सहकर्मी मूल्याङ्कन प्रक्रियाबाट गुज्रिएका हुन्छन्। यो प्रक्रियाले लेखको वैज्ञानिकता, वस्तुनिष्ठता र विश्वसनीयता सुनिश्चित गर्छ। गैर-शैक्षिक स्रोतहरू भने प्रायः सम्पादकको समीक्षा पछि तुरुन्त प्रकाशित हुन्छन् र सैद्धान्तिक कठोरता आवश्यक हुँदैन।
३. ढाँचा र भाषा शैली:
शैक्षिक लेखहरू संरचित ढाँचामा लेखिन्छन्—सारांश, परिचय, सैद्धान्तिक पृष्ठभूमि, विधि, परिणाम, छलफल र सन्दर्भ सूचीका साथ। तिनमा औपचारिक र प्राविधिक भाषा प्रयोग हुन्छ। गैर-शैक्षिक लेखहरू भने कथात्मक, संवादात्मक वा सरल भाषामा लेखिन्छन्, जसमा वैज्ञानिक शैली भन्दा पढ्न सजिलोपनामा जोड दिइन्छ।
४. प्रमाण र उद्धरणको प्रयोग:
शैक्षिक स्रोतहरू सैद्धान्तिक ढाँचा र प्रमाणमा आधारित हुन्छन्। प्रत्येक दाबीलाई समर्थन गर्ने प्रमाण, तालिका, तथ्याङ्क वा उद्धरण प्रयोग गरिन्छ। गैर-शैक्षिक स्रोतहरूमा त्यस्तो शैक्षिक उद्धरणको आवश्यकता हुँदैन, जसले कहिलेकाहीँ सूचनाको सत्यता कमजोर बनाउँछ।
५. उद्देश्य र प्रयोग क्षेत्र:
शैक्षिक स्रोतहरूको मुख्य उद्देश्य नयाँ ज्ञान उत्पादन गर्नु हो, जबकि गैर-शैक्षिक स्रोतहरूले सामान्य जनतालाई जानकारी, मनोरञ्जन वा विचार प्रदान गर्छन्। यद्यपि, गैर-शैक्षिक स्रोतहरू पनि अनुसन्धानका लागि सान्दर्भिक हुन सक्छन्—विशेषगरी समाजका ताजा घटनाक्रम, नीतिगत बहस वा व्यवहारिक उदाहरण प्रस्तुत गर्न।
शैक्षिक र गैर-शैक्षिक स्रोतहरूको संयोजनात्मक प्रयोग
उत्तम अनुसन्धानले दुवै प्रकारका स्रोतहरूको सन्तुलित प्रयोग गर्छ। शैक्षिक स्रोतहरूले अध्ययनलाई गहिरो सैद्धान्तिक र प्रमाणिक आधार दिन्छन् भने गैर-शैक्षिक स्रोतहरूले समसामयिकता र व्यवहारिक सन्दर्भ प्रदान गर्छन्। उदाहरणका रूपमा, “नेपाली भाषा शिक्षणमा प्रविधिको प्रयोग” शीर्षकको अध्ययनमा शैक्षिक स्रोतहरूले सिद्धान्त र पद्धति व्याख्या गर्न सहयोग पुर्याउँछन् भने गैर-शैक्षिक स्रोतहरू (जस्तै समाचार, रिपोर्ट वा ब्लग लेख) ले हालसालैका नीति परिवर्तन वा विद्यालयका अभ्यासहरू देखाउन सक्छन्।
तर, गैर-शैक्षिक स्रोत प्रयोग गर्दा अनुसन्धानकर्ताले त्यसको विश्वसनीयता र उद्देश्य बुझेर मात्र उद्धृत गर्नुपर्छ। यसले अनुसन्धानलाई सन्तुलित, वस्तुनिष्ठ र यथार्थपरक बनाउँछ।
निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, शैक्षिक तथा गैर-शैक्षिक स्रोतहरू पत्ता लगाउने र मूल्याङ्कन गर्ने क्षमता गुणस्तरीय अनुसन्धानको मेरुदण्ड हो। यो केवल स्रोत सङ्कलनको कुरा होइन, बरु आलोचनात्मक सोच, विवेकशील निर्णय र शैक्षिक नैतिकताको अभ्यास हो। शैक्षिक स्रोतहरूले अनुसन्धानलाई वैज्ञानिक र सैद्धान्तिक दिशा प्रदान गर्छन् भने गैर-शैक्षिक स्रोतहरूले त्यसलाई व्यवहारिक र समसामयिक सन्दर्भमा जोड्छन्।
अनुसन्धानकर्ताले शैक्षिक डाटाबेस, पुस्तकालय, सरकारी प्रतिवेदन र विश्वसनीय वेबसाइटहरू प्रयोग गरेर स्रोतहरू पत्ता लगाउनुपर्छ; क्य्राप परिक्षण जस्ता विधि प्रयोग गरेर तिनीहरूको विश्वसनीयता मूल्याङ्कन गर्नुपर्छ; र अन्ततः, दुवै प्रकारका स्रोतहरूलाई उद्देश्यअनुसार संयोजन गरी अनुसन्धानलाई समग्र र प्रभावकारी बनाउनुपर्छ।
यसरी, स्रोतहरूको चयन र मूल्याङ्कनमा दक्ष अनुसन्धानकर्ता मात्र उच्चस्तरीय ज्ञान उत्पादन गर्न सक्षम हुन्छ। विश्वसनीय स्रोतहरूमा आधारित अनुसन्धान नै शैक्षिक सत्य र सामाजिक परिवर्तनको मूल आधार हो।
लेखक: सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालय, दार्चुला बहुमुखी क्याम्पसका उपप्राध्यापक हुन्।