व्यवस्था परिवर्तन कि नेतृत्व ?

राजेश चन्द:नेपाल आज फेरि एउटै पुरानो प्रश्नको घुम्तीमा आइपुगेको छ- हाम्रो देशको समस्याव्यवस्था कि,नेतृत्व?एकातिर व्यवस्था परिवर्तनको आवाज सुनिन्छभनेअर्कातिर नेतृत्व परिवर्तनको माग पनि उच्च छ।

विगत तीन दशकको राजनीतिक यात्रा नियाल्दा, नेपालले अनेकन् परिवर्तनहरू भोगेको छ। २०४६ सालको जनआन्दोलनबाट बहुदलीय प्रजातन्त्रको पुनःस्थापना,२०६२/६३ को दोस्रो जनआन्दोलनपछि राजतन्त्रको अन्त्य, र त्यसपछिको संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको घोषणा — यी सबै परिवर्तनहरू जनताको सपना, संघर्ष र आशामा आधारित थिए।तर, यस्ता ठूलो राजनीतिक परिवर्तनपछि पनि जब सर्वसाधारण नागरिकको जीवनमा उल्लेखनीय सुधार देखिँदैन, तब प्रश्न उठ्छ - हाम्रो समस्याको मूल जरो व्यवस्था हो कि त्यसलाई चलाउने नेतृत्व?

जब कुनै देशमा व्यवस्था जनताको हितमा काम गर्न छोड्छ, तब जनताले व्यवस्थाकै विरुद्ध आवाज उठाउँछन्।तर, नेपालमा प्रणाली बद्लिए पनि प्रवृत्ति नबद्लिएकोगुनासो व्यापक छ। यसले देखाउँछ कि केवल व्यवस्था बदल्नु काफी हुँदैन, जबसम्म त्यसलाई कार्यान्वयन गर्ने नेतृत्व परिवर्तन हुँदैन।एउटा असल व्यवस्था पनि यदि गलत नेतृत्वको हातमा पर्यो भने, त्यो कुशासनको माध्यम बन्न सक्छ। त्यसैले नेतृत्व नै परिवर्तन गर्नुपर्छ भन्ने मत पनि बलियो छ।

तर, केवल अनुहार बदलेर नेतृत्व परिवर्तन भयो भनेर मान्नु पनि भुल हुनेछ। नेतृत्वको सोच, निष्ठा, जनउत्तरदायिता, र दूरदृष्टिपनि बदलिनुपर्छ।हामीले देख्यौं, नेपालमा व्यवस्था बद्लिए पनि त्यसको कार्यान्वयन गर्ने पुरानै सोच बोकेका नेताहरू रहे। परिवर्तनको मूल भावना हरायो। यसले जनतामा निराशा र आक्रोश जन्मायो।यदि पुरानै नेतृत्व शैली, भ्रष्ट प्रवृत्ति, र शक्ति केन्द्रित मानसिकतादोहोरिने हो भने चाहे जुनसुकै व्यवस्था आओस्, परिवर्तनको आशा निरर्थक हुन्छ।

नेपाल अहिले गहिरो अन्योलको यात्रामा छ। जनताले परिवर्तनको आशा बोकेका छन्, तर परिवर्तनको गति निकै सुस्त छ, प्रभाव सतही छ। धेरैले प्रश्न गर्छन् - "देशको यो दुर्दशाको कारण व्यवस्था? कि नेतृत्व?"यो प्रश्न केवल राजनीतिक बहसको विषय होइन, यो राष्ट्रको भविष्य निर्धारण गर्ने मुख्य विमर्श हो।

नेपालले विगत केही दशकमा ठूलो राजनीतिक यात्रा तय गर्यो-पञ्चायती व्यवस्था हटाएर बहुदलीय लोकतन्त्र ल्यायो, त्यसपछि राजतन्त्र समाप्त गरेर गणतन्त्र स्थापना गर्यो। संविधान पनि बन्यो। तर, जनताको जीवनमा परिवर्तन कहाँ आयो? रोजगारी, शिक्षा, स्वास्थ्य, विकास, सुशासन - यी सबै क्षेत्रमा जनता अझै पनि परिवर्तन आशमा पर्खिरहेका छन्।

नेतृत्व परिवर्तन:केवल अनुहार फेर्ने हो?

जब परिवर्तनको कुरा उठ्छ, प्राय: नेतृत्व परिवर्तन नै प्राथमिकतामा राखिन्छ। खासगरी, नयाँ पुस्ता नेतृत्वमा आउनुपर्छ भन्ने आवाज बलियो छ। तर नेतृत्व परिवर्तन केवल अनुहारको परिवर्तन मात्र हो भने त्यो परिवर्तन होइन, छल हो।हिजोका नेताहरू जस्तै आजका पनि त्यही पदको लोभ, शक्ति केन्द्रिकरण, र आत्मकेन्द्रित निर्णयमा रमाइरहेका छन् भने, केवल उमेरले युवा भएर पनि सोच पुरानै भएमा त्यो नेतृत्वले व्यवस्था बदल्न सक्दैन।

नेपालमा थुप्रै नयाँ अनुहारहरू आएका छन्—तर कतिपय पुराना प्रवृत्ति बोकेरै। यसले देखाउँछ कि नेतृत्व परिवर्तन सिर्फ व्यक्तिको होइन, सोचको, मूल्यको, र व्यवहारकोपरिवर्तन हुनुपर्छ।नेपालमा नेतृत्वले नीति बनाउनेभन्दा पनि शक्ति बाँडफाँटमा समय खर्चिएको देखिन्छ । संसद चलेन, कानुन निर्माण भएन, जनताको आवाज सुनिएन। भ्रष्टाचार, बेरोजगारी, महँगी, विकासको अभाव — यी सबै समस्याहरू व्यवस्थाले मात्र होइन, नेतृत्वको गैरजिम्मेवारी र अकर्मण्यतालेपनि उत्पन्न भएका हुन्।

व्यवस्था परिवर्तन – के त्यो नै समाधान हो?
अर्कोतर्फ, धेरैले भन्ने गर्छन् - हाम्रो देशको समस्या व्यवस्थाकै हो। कहिले पञ्चायती व्यवस्था, कहिले संसदीय लोकतन्त्र, कहिले संविधानसभा, अनि अहिले संघीय गणतन्त्र - तर व्यवस्था बदल्दा पनि जनताको पीडा घटेको छैन।यसले देखाउँछ कि केवल व्यवस्था परिवर्तनले पनि परिणाम दिन सक्दैन, जबसम्म त्यस व्यवस्थालाई कार्यान्वयन गर्ने हातहरू निष्ठावान र सक्षमहुँदैनन्।

नेपालको संविधान विश्वकै उत्कृष्ट मध्ये एक भनिन्छ। तर त्यो कार्यान्वयनको अवस्था कमजोर देखिन्छ । यो व्यवस्थाको कमजोरी होइन, त्यसको निष्ठाहीन कार्यान्वयनकर्ताको कमजोरी हो।हामीले यो बुझ्नुपर्छ—समस्या व्यवस्थामा मात्रै छैन, नेतृत्वमा मात्रै छैन — समस्या प्रवृत्तिमा छ।राजनीतिलाई सेवाभन्दा व्यवसाय बनाउने प्रवृत्ति, सत्ता कब्जा गर्ने मानसिकता, र जनताको चाहनालाई नदेख्ने स्वार्थी दृष्टिकोण — यी सबैले व्यवस्था र नेतृत्व दुवैलाई भ्रष्ट बनाइरहेका छन्।

नेपालले पटक–पटक व्यवस्था बदल्ने काम गर्यो। प्रजातन्त्र ल्यायो, गणतन्त्र ल्यायो, संघीयता ल्यायो। तर प्रश्न उठ्छ — यी व्यवस्थाहरूले जनताको जीवनमा कति परिवर्तन ल्याए?आज पनि धेरै गाउँमा आधारभूत स्वास्थ्य सेवा छैन, शिक्षाको गुणस्तर खस्किएको छ, युवा विदेश पलायन भइरहेका छन्, र किसान उत्पादनको उचित मूल्य नपाएर पीडित छन्।यी समस्याहरू केवल व्यवस्थाको कमजोरी होइनन्, त्यो व्यवस्थालाई लागू गर्ने नेतृत्वको चरित्रको पनि प्रतिविम्ब हुन्। संविधान राम्रो बने पनि, त्यसलाई आत्मसात गर्ने र जनतामुखी रूपमा कार्यान्वयन गर्ने राजनीतिक इच्छाशक्ति कमजोर हुँदा व्यवस्था पनि प्रभावहीन देखिन्छ।त्यसैले आजको यथार्थमा न त केवल नेतृत्व परिवर्तन पर्याप्त छ, न त केवल व्यवस्था परिवर्तन।

नेपालको समस्याको जरो: प्रवृत्तिमा
नेपालको विडम्बना समस्या व्यवस्थामा होइन, प्रवृत्तिमाछ।
– जब राजनीति सेवाभन्दा पेशा बन्छ,
– जब पद मर्यादा होइन, सत्ताको माध्यम बन्छ,
– जब सार्वजनिक सम्पत्ति निजी स्वार्थमा प्रयोग हुन्छ,
– जब जनताले नेतामा भरोसा गुमाउँछन् —
यस्तो अवस्थामा देशमा जुनसुकै व्यवस्था ल्याए पनि, त्यो जनउत्तरदायी हुँदैन।

अन्त्यमा, हाम्रो मुलुकलाई न त केवल नयाँ व्यवस्था चाहिएको हो, न त केवल नयाँ नेतृत्व। हामीलाई चाहिएको हो सबल व्यवस्था भित्र इमानदार नेतृत्व, जहाँ कानुन बलियो होस् र त्यसलाई कार्यान्वयन गर्नेहरू अझै बलिया र नैतिक होउन्।देश परिवर्तन केवल नारा, आन्दोलन, वा चुनाव जितेर सम्भव हुँदैन - त्यो सम्भव हुन्छ जब व्यवस्था र नेतृत्वदुबैमा आमूल परिवर्तन हुन्छ। जब नेतृत्व सेवामाकेन्द्रित हुन्छ, र व्यवस्था जनमुखीहुन्छ, तब मात्र साँचो परिवर्तन सम्भव हुन्छ।

लेखक टिप्पणी:
यो लेख कुनै एक दल वा नेताविरुद्ध होइन,यो समग्र व्यवस्था र नेतृत्व पद्धतिको समालोचना र सुधारको आवाज हो। यदि हामी साँच्चै नयाँ नेपाल चाहन्छौं भने,अब नेतृत्व र व्यवस्थाको गहिरो पुनरावलोकन आवश्यक छ।