रक्षाबन्धनः माया, भरोसा र सद्भावको अमिट बन्धन

डम्मर सिंह साउदः दाजुभाइ–दिदीबहिनीको सम्बन्धनितान्त व्यक्तिगत भावनामा मात्र सीमित नभई सामाजिक संरचना र सांस्कृतिक मूल्यसँग पनि गहिरो रूपमा गाँसिएको देखिन्छ।

नेपाली समाजमा यो सम्बन्धलाई केवल पारिवारिक नाताको रूपमा होइन, सामाजिक उत्तरदायित्वको रूपमा पनि लिइन्छ। उदाहरणका लागि, दिदीबहिनीले दाजुभाइलाई रक्षा र सम्मानको प्रतीकस्वरूप राखी बाँध्ने परम्परा मात्र धार्मिक विश्वास नभई, पारस्परिक सुरक्षाको मौन सम्झौतासमेत हो।

तर, आधुनिक जीवनशैली र भौगोलिक दूरीका कारण, केही अवस्थामा यो सम्बन्धको न्यानोपनमा कमी देखिन थालेको छ। वैदेशिक रोजगारी, शहरीकरण, र व्यक्तिगत व्यस्तताले भौतिक भेटघाट घटाएको भए पनि, भावनात्मक सम्बन्धलाई कायम राख्न नयाँ प्रविधिले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको छ।

यसरी, परम्परा र आधुनिकताको बीचमा सन्तुलन मिलाउँदै यो सम्बन्धलाई निरन्तर सजीव राख्ने चुनौती र अवसर दुवै छन्। त्यसैगरी, यो सम्बन्धको स्थायित्व र बलियोपनको मूल आधार ‘विश्वास र आपसी सहयोग’ हो भन्ने स्पष्ट हुन्छ। दाजुभाइ–दिदीबहिनीको रगतको मात्र सम्बन्ध नभई जीवनका असल मित्र र मार्गदर्शक पनि हुन्छन्।

उनीहरूबीचको सम्बन्धमा आर्थिक हैसियत, शैक्षिक स्तर, वा भौगोलिक दूरीले भन्दा बढी, मनको नजिकताले भूमिका खेल्छ। जब एक पक्ष कठिनाइमा पर्छ, अर्को पक्षको स्वतःस्फूर्त सहयोग नै यो बन्धनको मूल्याङ्कन गर्ने ठोस मापदण्ड हो। यद्यपि, कहिलेकाहीँ सम्पत्ति, उत्तराधिकार, वा पारिवारिक विवादका कारण यो पवित्र सम्बन्धमा दरार आउनु पनि सामाजिक यथार्थ हो। त्यसैले, यो सम्बन्धलाई दीर्घकालीन बलियो बनाउनका लागि भावनात्मक स्नेह मात्र नभई, आपसी इमानदारी, खुला संवाद, र क्षमाशीलताको अभ्यास पनि अपरिहार्य देखिन्छ।

दाजुभाइ–दिदीबहिनीको सम्बन्धले शिक्षा र मार्गदर्शनको गहिरो भूमिका खेल्छ भन्ने तथ्य अध्ययनले पुष्टि गर्छ। ठूलो दाजु वा दिदीले सानोलाई गृहकार्यमा सहयोग गर्नु, जीवनका विविध समस्यामा सल्लाह दिनु र सकारात्मक उदाहरण प्रस्तुत गर्नुले मात्र सम्बन्धलाई मजबुत पार्दैन, साथमा सामाजिक र नैतिक मूल्यहरूको स्थायित्व पनि सुनिश्चित गर्छ।

यसरी, दाजुभाइ–दिदीबहिनीबीचको अन्तरक्रिया शिक्षा तथा संस्कारको एक निरन्तर प्रक्रिया बन्न पुग्छ जसले जीवनमा इमानदारी, मिहिनेत, सम्मान र सहयोगजस्ता गुणहरू विकास गराउँछ। यस सम्बन्धको माध्यमबाट प्राप्त गरिएका यी मूल्यहरू व्यक्तिगत जीवनलाई मात्रै होइन, समाजलाई पनि सुदृढ बनाउने आधारशिला सावित हुन्छन्।

रक्षाबन्धन पर्वले यस्ता गहिरा भावनात्मक र सामाजिक बन्धनहरूलाई पुनः सक्रिय गर्ने महत्वपूर्ण अवसर प्रदान गर्छ। दिदीबहिनीले दाजुभाइको हातमा राखी बाँधेर उनको दीर्घायु र सुरक्षाको कामना गर्नु र दाजुभाइले जीवनभरिदिदीबहिनीको रक्षा गर्ने प्रतिज्ञा गर्नु केवल परम्परागत क्रियाकलाप मात्र होइन, पारिवारिक सद्भाव र सम्बन्धको पुनः पुष्टि हो।

यो पर्वले सम्बन्धलाई समयसँगै झन् प्रगाढ र दिगो बनाउन मद्दत गर्छ, साथै नयाँ पुस्तामा परिवार र संस्कृतिप्रतिको सम्मान र प्रेमको भावना जगाउँछ। त्यसैले, रक्षाबन्धनले दाजुभाइ–दिदीबहिनीको सम्बन्धलाई केवल एक सांस्कृतिक पर्वको रूपमा मात्र नभई जीवनका मूल्य र संवेदनशीलता सिकाउने शिक्षा–स्थलको रूपमा पनि स्थापित गरेको छ।

विगतका समयमा, विशेष गरी गाउँघरमा दाजुभाइ–दिदीबहिनीको सम्बन्ध अत्यन्त गहिरो र आत्मीय थियो। सँगै खेलेर बिताएका बाल्यकालका दिनहरू, मेलापातहरूमा एकैसाथ सहभागी हुनु, खेतबारीको काममा हातेमालो गर्नु र गाउँका चाडपर्वहरूमा एकअर्कासँग जोडिनु—यी सबैले सम्बन्धलाई जीवन्त र मजबुत बनाउँथे।

त्यो युगमा चिठीमार्फत अथवा सन्देशवाहकमार्फत समाचार आदानप्रदान हुन्थ्यो, जसले भेटघाटको महत्व झन् बढाउँथ्यो। त्यसैले जब दाजुभाइ–दिदीबहिनी भेट्थे, खुशीको सीमा नहुने गर्दथ्यो। आज आधुनिक प्रविधिले दूरी घटाएको भए पनि भावनात्मक दूरी कतै बढेको त छैन? भन्ने प्रश्न सामाजिक मनोविज्ञान र परिवारशास्त्रमा महत्वपूर्ण बहसको विषय बनिसकेको छ।

आजको द्रुत गतिमा बदलिँदो जीवनशैलीले भौतिक दूरी त झन् बढी बनाएको छ—पढाइ, रोजगारी र वैवाहिक जिम्मेवारीका कारण दाजुभाइ–दिदीबहिनी छुट्‍टाछुट्‍टै सहर वा देशमा बस्न बाध्य भएका छन्। यसले प्रत्यक्ष भेटघाटलाई कठिन बनाएको छ, तर दूरीले सम्बन्धलाई कमजोर पार्दैन भन्ने अनुभव पनि व्यापक छ।

आधुनिक सञ्चार माध्यम—जस्तै फोन कल, भिडियो कल र सामाजिक सञ्जाल—ले तिनीहरूको भावनात्मक सम्बन्धलाई निरन्तरता दिने कार्य गरेको छ। यद्यपि, यी प्रविधिले सजीव भेटघाटको स्थान लिन सक्दैनन् भन्ने चुनौती पनि छ। यसैले सम्बन्धलाई स्वस्थ र प्रगाढ बनाइराख्न व्यक्तिगत पहल र समय दिने प्रतिबद्धता अझ आवश्यक बनेको छ।

भौतिक दूरीले भन्दापनि भावनात्मक लगाव र संसारकै कमीले नै दूरी महसुस गराउँछ। यस सम्बन्धको एक अत्यन्त महत्वपूर्ण पक्ष हो—आपसी भरोसा, जुन जीवनका कठिन र चुनौतीपूर्ण क्षणहरूमा दाजुभाइ–दिदीबहिनीबिचको आत्मीयताको आधार बन्ने गर्दछ।

जब मानिस आफ्नो पीडा, डर र कमजोरीहरू अरूबाट लुकाउन खोज्छ, तब दाजुभाइ–दिदीबहिनी नै त्यो पहिलो व्यक्ति हुन्छन् जसलाई खुल्ला मनले कुरा गर्न सकिन्छ। उनीहरू न हाम्रो कमजोरीको मजाक उडाउँदैनन्, बरु समाधान खोज्ने र मनोबल बढाउने प्रेरणा दिने साथी हुन्। यस्ता विश्वास र समझदारी संसारका अन्य सम्बन्धहरूमा दुर्लभ पाइन्छ, जसले दाजुभाइ–दिदीबहिनीको बन्धनलाई अझ विशेष र बलियो बनाउँछ।

तर सबै दाजुभाइ–दिदीबहिनीका सम्बन्ध समान रूपले मजबुत हुँदैनन्। कतिपय अवस्थामा पारिवारिक सम्पत्ति विवाद, गलतफहमी, अभावपूर्ण संवाद, वा सामाजिक दबाबले यो पवित्र सम्बन्धमा दरार ल्याउन सक्छ। यस्ता चुनौतीहरूले स्पष्ट पार्छन् कि केवल जन्मसँगै आएको रक्तसम्बन्ध मात्र दीर्घकालीन सम्बन्धको आधार हुन सक्दैन; यसलाई कायम राख्न निरन्तर माया, सहनशीलता, र पारस्परिक सम्मानका साथ खुला संवाद आवश्यक हुन्छ। विशेषगरी नेपालजस्तो सांस्कृतिक विविधता र परम्पराले भरिएको समाजमा, दाजुभाइ–दिदीबहिनीको सम्बन्धलाई सामाजिक संरचनाले उच्च सम्मान दिएको छ। रक्षाबन्धन, भाइटीका, तिहारजस्ता पर्वहरूले मात्र धार्मिक क्रियाकलापको रूपमा नभई पारिवारिक एकताको सूत्रधारको रूपमा पनि काम गर्दै यस सम्बन्धलाई प्रगाढ बनाउने महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्छन्। यी पर्वहरूले भावनात्मक निकटता बढाउने साथै सामाजिक जिम्मेवारी र आपसी सद्‍भावका मूल्यहरूलाई जगेर्ना गर्छन्।

बाल्यकालका ती सम्झनाहरू—जहाँ दिदीबहिनीलाई दाजुले विद्यालयसम्मपुर्याउँथ्यो, बारीमा सँगै फलफूल टिपेर मिठाससँग खाने र वर्षातको पानीमा हाँस्दै खेल्ने ती सरल तर गहिरा क्षणहरूले हाम्रो मानसपटलमा अमिट छाप छोड्छन्। यी अनुभवहरू वयस्क जीवनमा तनाव र चुनौतीका बीच पनि एक मिठो आश्रयझैँ बन्छन्, जसले मनलाई खुशी र शान्तिको स्रोत प्रदान गर्छ। जीवनका ती सरल रमाइला पलहरू नै सम्बन्धको आधारशिला हुन्, जसले समयसँगै गाढा भावनात्मक धागो बुन्छ।

समयको बहावसँगै दाजुभाइ–दिदीबहिनीको सम्बन्धको स्वरूपमा देखिने परिवर्तन जीवनका विभिन्न चरणहरूसँग घनिष्ठ रूपमा जोडिएको हुन्छ। बाल्यकालमा जहाँ यो सम्बन्ध खेलकुद र रमाइलोमा केन्द्रित रहन्छ, युवावस्थामा यो पारिवारिक र सामाजिक चुनौतीहरूको सामना गर्ने सहारा बन्ने गर्दछ।

जीवनका उतारचढावमा एकअर्काको साथ दिने यो बन्धन परिपक्व अवस्थामा सल्लाह, मार्गदर्शन र प्रेरणाको रूप ग्रहण गर्छ, जसले सम्बन्धलाई भावनात्मक मात्र नभई व्यवहारिक जीवनमा पनि अविभाज्य तत्व बनाउँछ। यस सम्बन्धमा रहेको निःस्वार्थता र बिना स्वार्थको माया नै यसलाई विश्वकै सबैभन्दा भरपर्दो र स्थायी बन्धन बनाउने मुख्य आधार हो, जहाँ सुख–दुःख, सफल–असफलताका प्रत्येक पाटोमा एकअर्काको साथ र समर्थन सदैव रहने सुनिश्चितता पाइन्छ।

दीर्घकालीन रूपमा दाजुभाइ–दिदीबहिनीको सम्बन्धलाई प्रगाढ र टिकाउ बनाउन निरन्तर प्रयास आवश्यक हुन्छ। यसमा समय दिनु, खुला र निरन्तर संवाद राख्नु, साना–ठूला अवसरमा भेटघाट गरिरहनु र पुराना मिठा सम्झनाहरूलाई जीवित राख्नु महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्।

आधुनिक व्यस्त जीवनशैली, कामको दबाब र व्यक्तिगत जिम्मेवारीहरूले गर्दा मानिसहरू एकअर्काबाट टाढिँदै गए पनि, सम्बन्धलाई सजीव राख्न यो समझदारी र संलग्नता अपरिहार्य छ। रक्षाबन्धन जस्तो पर्वले राखीको पातलो धागो मात्र होइन, हृदयको गहिरो भावना दाजुभाइ–दिदीबहिनीको बन्धनलाई पुनः सुदृढ बनाउँछ।

यस पर्वले वास्तविक संरक्षणको मर्म झल्काउँछ—जसमा जीवनभरि एकअर्कालाई साथ दिनु, विश्वास राख्नु र माया निरन्तरता दिनु पर्दछ। यस्ता सम्बन्धहरूले न केवल व्यक्तिगत विकासमा धैर्य, त्याग, माया र सहनशीलताको पाठ सिकाउँछन्, तर यी गुणहरूले हामीलाई परिवार मात्र नभई समाजमा पनि जिम्मेवार र संवेदनशील नागरिक बनाउँछन्।

रक्षाबन्धनले समेट्ने सन्देशले दाजुभाइ–दिदीबहिनीको सम्बन्धलाई समय र दूरीको प्रभावबाट मुक्त राख्ने विशेष शक्ति प्रदान गर्छ। चाहे भौतिक दूरी कति नै बढोस्, चाहे जीवनका परिस्थितिहरू कति नै परिवर्तनशील हुन्, माया, भरोसा र सम्झनाको धागोले यो सम्बन्धलाई सदैव अटल राख्छ।

यस्ता भावनात्मक बन्धनहरूले परिवार मात्र बलियो बनाउँदैनन्, तर मानव जीवनमा शान्ति, सद्‍भाव र सम्पूर्णताको अनुभूति पनि दिलाउँछन्।यो सम्बन्ध केवल रक्तसम्बन्ध वा व्यक्तिगत नातामा सीमित नभई सामाजिक पहिचान र सांस्कृतिक अस्तित्वको एक महत्वपूर्ण आधार हो। त्यसैले, दाजुभाइ–दिदीबहिनीको सम्बन्धलाई सम्मान, संरक्षण र संवर्धन गर्नु सबैको साझा जिम्मेवारी हो, जसले समाजलाई समृद्ध र सौहार्दपूर्ण बनाउँछ।

लेखकः डम्मर सिंह साउद

उपप्राध्यापक, सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालय दार्चुला बहुमुखी क्याम्पस