स्थानीय बालीका प्रजातिहरूः जलवायु प्रतिरोधी कृषि प्रणालीको आधार

श्रेया जोशीः नेपाल विविध जलवायु क्षेत्र भएको देश हो। नेपाल जलवायु परिवर्तनको प्रभावको उच्च जोखिममा छ।

नेपालका किसानहरूले अप्रत्याशित मौसम, खडेरी र बढ्दो तापक्रमलगायत जलवायु परिवर्तनका चुनौतीहरूको सामना गरिरहेका छन्। यी परिवर्तनहरूले देशको कृषिलाई असर गरिरहेको छ। यस सन्दर्भमा, स्थानीय बाली प्रजातिहरू जुन नेपालमा पुस्तादेखि उब्जनी हुदैँ आएका छन्। जलवायु प्रतिरोधी कृषि प्रणालीको आधार हुन्। यी बालीहरू प्राकृतिक रूपमा हिमालदेखि सुक्खा पहाडसम्म देशको विविध हावापानीमा अनुकूल हुन्छन्।

उदाहरणका लागि, खडेरी–प्रतिरोधी कोदो वा चिसो–सहिष्णु जौ चरम मौसमी अवस्थाहरू सामना गर्न सक्छन्। स्थानीय बाली प्रजातिहरूले जलवायु परिवर्तनको लागि खेती प्रणालीको लचिलोपन बढाउनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। यी प्रजातिहरू, जसलाई ल्यान्डरेस पनि भनिन्छ। शताब्दीयौंदेखि प्राकृतिक छनोट र किसान नवाचार मार्फत विकसित भएका छन्। जसका कारणयीबालीहरु आफ्नो क्षेत्रको वातावरणीय अवस्थाहरूमा राम्रोसँग अनुकूल हुन्छन्।

कोदो र कागुनो जस्ता बालीहरू अत्यधिक खडेरी प्रतिरोधी छन्। नेपालको सुख्खा पहाडहरूमा फल्छन्। जहाँ अरु बालीहरु फल्न गाह्रो हुन्छ। जुम्लाको उच्च पहाडी क्षेत्रमा उत्पादन हुने जुम्ली मार्सी धान जस्ता स्थानीय जातहरू प्राकृतिक रूपमा धेरै कीरा र रोगहरूसँग प्रतिरोधी हुन्छन्। जसले कीटनाशकको आवश्यकतालाई कम गर्छ। त्यसैगरी पहाडी क्षेत्रमा उब्जाउने चिनो र जौ चिसो प्रतिरोधी हुनुका साथै कीराको आक्रमणमा पनि प्रतिरोधी हुन्छन।

धेरै स्थानीय प्रजातिहरूमा गहिरो जरा प्रणालीहरू हुन्छ। जसले माटोको संरचना र स्वास्थ्य कायम राख्न मद्दत गर्दछ। उदाहरणका लागि, तराई क्षेत्रमा घोरेया जस्ता स्थानीय दालको प्रजातिहरूले माटोमा नाइट्रोजन स्थिरीकरण, उर्वरता सुधार गर्न र रासायनिक मलको आवश्यकतालाई कम गर्न योगदान पुगाउँछन। स्थानीय प्रजातिहरूमा प्रायः उच्च उत्पादन हुने व्यावसायिक प्रजातिहरूको तुलनामा उच्च पोषण मूल्य हुन्छ।

कागुनो जस्ता बाजराका जातहरूबाट बनाइने परम्परागत धिडो, प्रोटिन र आवश्यक एमिनो एसिडले भरिपूर्ण हुन्छ। जसले जलवायु–प्रेरित खाद्य असुरक्षाको सामना गर्न पौष्टिक विकल्प प्रदान गर्दछ। जलवायु परिवर्तनमा स्थानीय बालीहरुको महत्वको बाबजुद, नेपालमा स्थानीय बाली प्रजातिहरूले धेरै चुनौतीहरूको सामना गर्छः
१) हाइब्रिड धान र मकै जस्ता उच्च उत्पादन, व्यावसायिक बालीहरूको लागि दबाबले स्थानीय परिस्थितिमा राम्रोसँग उपयुक्त परम्परागत बालीहरू घट्न थालेको छ।
२) आधुनिक खेतीका अभ्यासहरू फैलिँदै जाँदा, युवा पुस्ताहरू परम्परागत कृषिबाट टाढिँदै गएकाले स्थानीय प्रजातिहरू उब्जाउने धेरैजसो ज्ञान हराउँदै गएका छन्।
३) स्थानीय प्रजातिहरूले प्रायः कम मूल्य पाउँछन्। बलियो नीति समर्थनको अभावले किसानहरूलाई व्यावसायिक बालीको तुलनामा खेती गर्न कम आकर्षक बनाउँछ।
४) सामुदायिक बीउ बैंकहरू कम भएकाले स्थानीय जातका बीउहरूमा पहुँच प्रतिबन्धित छ। जसले यी बालीहरू उब्जाउने किसानहरूको क्षमतालाई सीमित गर्दछ।
स्थानीय बाली प्रजातिको खेतीले जैविक विविधता संरक्षण गर्न मद्दत गर्दछ। फसलको फराकिलो दायरा कायम राख्नाले कीट, रोग, वा जलवायु परिवर्तनका कारणले कुल बाली असफल हुने जोखिम कम गर्दछ। स्थानीय बाली प्रजातिहरू जलवायु–उत्थानशील खेती प्रणालीहरू सिर्जना गर्न एक महत्वपुर्ण स्रोत हुन्।

विशेष गरी नेपाल जस्ता देशहरूमा, जहाँ कृषिले जलवायु परिवर्तन र जैविक विविधताको दोहोरो खतराको सामना गरिरहेको छ। यी परम्परागत प्रजातिहरू प्राकृतिक रूपमा तिनीहरूको वातावरणमा अनुकूल हुन्छन्। जसले सुख्खा र गर्मी सहिष्णुता, कीट र रोग प्रतिरोध, र अधिक पोषण मूल्य जस्ता फाइदाहरू प्रदान गर्दछ। नेपाली कृषिको दीर्घकालीन दिगोपन सुनिश्चित गर्न यी स्थानीय जातहरूको संरक्षण र प्रवर्द्धन गर्नु महत्वपुर्ण छ। किसानहरू, नीति निर्माताहरू र समुदायहरूले परम्परागत बालीहरूलाई आधुनिक खेती प्रणालीमा एकीकृत गर्न, बीउ–बचत पहलहरूलाई समर्थन गर्न, र स्थानीय प्रजातिहरूको लागि बजार अवसरहरू सिर्जना गर्न सँगै काम गर्नुपर्छ। यसो गर्नाले नेपालले परिवर्तनशील जलवायुको चुनौतिलाई सामना गर्न सक्षम र अधिक लचिलो र दिगो कृषि भविष्य निर्माण गर्न सकिन्छ।